MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ
I SPORTU
Poradnik metodyczny dla nauczycieli
Warszawa 2004
Wstęp
Agresja i przemoc w rodzinie, szkole, na ulicy to obecnie powszechne zjawiska w naszym społeczeństwie. Sprzyja temu kryzys wartości i autorytetów, osłabienie więzi rodzinnych, frustracja spowodowana ubóstwem, pozostawianie młodych ludzi z ich własnymi problemami. Dodatkowo agresywne wzorce upowszechniają środki masowego przekazu, które zamiast piętnować negatywne zachowania, często nagłaśniają je szukając taniej sensacji.
W Ministerstwie Edukacji Narodowej i Sportu przedmiotem szczegółowych analiz i badań są zjawiska związane z agresją i przemocą w środowisku szkolnym. Resort wprowadza rozwiązania systemowe mające na celu ograniczanie rozmiarów tych zjawisk.
Podstawą wszelkich działań podejmowanych przez szkołę, związanych z edukacją dla bezpieczeństwa i zapobiegania zachowaniom problemowym wśród uczniów, są treści zawarte w podstawie programowej kształcenia ogólnego[1], a także obligatoryjne wprowadzenie do szkół wszystkich typów szkolnego programu profilaktyki problemów dzieci i młodzieży [2].
Działania podejmowane przez resort edukacji w zakresie zapobiegania zachowaniom problemowym uczniów nie koncentrują się jedynie na stosowaniu różnego rodzaju strategii wobec uczniów. Adresowane są również do rodziców i nauczycieli, z których wielu przyznaje, iż nie radzi sobie np. z agresywnymi zachowaniami uczniów. O skuteczności podejmowanych działań można mówić dopiero wówczas, gdy zaczną ze sobą ściśle współpracować różne podmioty odpowiedzialne za wychowanie dzieci i młodzieży, a przede wszystkim rodzina i szkoła.
Nasilenie zjawisk związanych z agresją i przemocą skłania do podejmowania działań, które pomogą nauczycielom rozwiązywać tego rodzaju problemy. Stąd m.in. decyzja o opracowaniu we współpracy z Podkarpackim Kuratorem Oświaty programu adresowanego do uczniów gimnazjum p.n. ,,Pomost między dzieciństwem a dorosłością" oraz szerokim upowszechnieniu w szkołach i placówkach metody A.R.T. Arnolda Goldsteina Trening Zastępowania Agresji w ramach zadań związanych z wdrożeniem i realizacją Programu Zapobiegania Niedostosowaniu Społecznemu i Przestępczości wśród Dzieci i Młodzieży przyjętego przez Radę Ministrów 13 stycznia 2004 r.
W ramach tych działań opracowano także niniejszy poradnik metodyczny mający służyć pomocą w sytuacjach bezpośredniego zetknięcia się aktami agresji i przemocy na terenie szkoły.
Do współpracy w redagowaniu poradnika został powołany zespół osób doświadczonych w zakresie realizacji działań profilaktycznych adresowanych do dzieci i młodzieży zagrożonych niedostosowaniem społecznym, przestępczością i uzależnieniami.
Członkami zespołu zostali przedstawiciele: Kuratorium Oświaty w Rzeszowie, Kuratorium Oświaty w Poznaniu (Delegatura w Lesznie), Kuratorium Oświaty w Gdańsku, Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej w Lesznie i Rzeszowie oraz Komendy Wojewódzkiej Policji w Rzeszowie.
Mam nadzieję, że udostępniony Państwu poradnik będzie jednym z przydatnych narzędzi, służących pomocą w rozwiązywaniu trudnych problemów, w szczególności związanych z przejawami agresji i przemocy wśród uczniów.
Aleksander Tynelski
Zastępca Dyrektora Departamentu
Kształcenia Ogólnego, Specjalnego
i Profilaktyki Społecznej MENiS
Rozdział I
CO TO JEST AGRESJA I PRZEMOC?
Zdefiniowanie pojęcia agresji i przemocy jest trudnym i złożonym zadaniem.
W psychologii agresja oznacza „działanie skierowane przeciwko osobom lub przedmiotom, wywołującym u jednostki niezadowolenie lub gniew”.[3]
Agresja może występować w postaci fizycznej lub słownej, może przejawiać się w formie bezpośredniej – skierowanej na osobę lub rzecz wywołującą uczucie wrogości i w formie przemieszczonej – skierowanej na obiekt zastępczy.
Wśród naukowców zajmujących się zjawiskiem agresji nie ma zgodności na temat jej źródeł.
Do dziś nie został bowiem rozstrzygnięty spór o to, czy ma ona charakter wrodzony, czy nabyty. Ch.N.Cofer i M.H. Appley wyróżniają cztery koncepcje dotyczące źródeł agresji. Według jednej z nich agresja jest instynktem. Druga ujmuje ją jako reakcję na frustrację, trzecia traktuje jako nabyty popęd, a czwarta uznaje zachowania agresywne jako wyuczone przez wzmacnianie.[4]
Pojęć agresja i przemoc niejednokrotnie używa się zamiennie. Definicje przemocy zawierają trzy podstawowe kryteria: rodzaj zachowania, intencje i skutki.
Przemoc – to zachowania agresywne i jednocześnie destruktywne w stosunku do innej osoby lub grupy osób, /…/ w wyniku których inne osoby ponoszą uszczerbek na ciele lub w zakresie funkcji psychicznych[5].
Jest to bezpośrednie oddziaływanie jednego człowieka na drugiego w celu zmuszenia go, wbrew jego woli, do zmiany zachowań, zmiany systemu wartości bądź poglądów w jakiejś sprawie.
Działanie takie stwarza sytuacje zagrażające bezpieczeństwu fizycznemu lub psychicznemu.
Przemoc powstaje zwykle na podłożu emocjonalnym, ale czasem jest działaniem ściśle i dokładnie zaplanowanym zarówno pod kątem doboru ofiar, zastosowanych form przemocy, a także celów, które napastnik zamierza osiągnąć.
Według J. Mellibrudy przemoc jest zawsze intencjonalna, narusza prawa i dobra osobiste jednostki, zawsze powoduje szkody.
Przemoc ma tendencje do powtarzania się, jest często rozpaczliwym zagłuszeniem poczucia niemocy. Za przemoc odpowiedzialny jest sprawca, bez względu na to, co zrobiła ofiara. Niektóre przejawy grożenia przemocą są w istocie aktami przemocy [6].
Czynniki ryzyka wystąpienia zachowań agresywnych i przemocowych mogą tkwić w środowisku rodzinnym, szkolnym lub w grupie rówieśniczej. Zachowania tego typu mogą być również generowane przez środki masowego komunikowania czy gry komputerowe albo wynikać z cech osobowych jednostki.
Środowisko rodzinne
Jest to pierwsze środowisko wychowawcze w życiu dziecka. Stwarza podstawy do rozwoju społecznego i w dużej mierze wpływa na zachowanie dziecka.
W środowisku rodzinnym niekorzystnymi czynnikami wywołującymi zachowania agresywno-przemocowe są:
· niewłaściwe postawy wychowawcze rodziców (zbytnia pobłażliwość lub rygoryzm, brak zgodności co do metod wychowawczych),
· brak opieki i kontroli (najczęściej ze strony matki),
· apodyktyczność przejawiająca się brutalnym traktowaniem, biciem, ostrymi wybuchami gniewu,
· wrogi lub obojętny stosunek uczuciowy jednego z rodziców,
· brak harmonijnego współżycia w rodzinie,
· negatywne wzorce zachowań prezentowane przez rodziców,
· cechy temperamentalne dziecka ( cechy odziedziczone)
Brak ciepła i zainteresowania rodziców, niestawianie granic są najsilniej działającymi przyczynami zachowań agresywnych z okresu dzieciństwa. W dalszej kolejności wymieniane są nieprawidłowe wzorce zachowań dorosłych i czynniki temperamentalne dziecka. Status społeczny i ekonomiczny rodziny nie ma znaczącego wpływu na rozwój tendencji agresywnych dzieci[7].
Środowisko szkolne
Do niekorzystnych czynników wywołujących zachowania agresywno – przemocowe w środowisku szkolnym zalicza się najczęściej:
· obowiązki związane z uczęszczaniem do szkoły (uczeń musi chodzić do szkoły, musi przebywać w zamkniętej przestrzeni, musi odrabiać lekcje itp.),
· konieczność podporządkowania się cudzym decyzjom sterującym aktywnością,
· ograniczanie wyboru działania,
· presję czasową – np. ponaglanie ucznia do szybszego mówienia, czytania lub pisania,
· niesprawiedliwe ocenianie,
· częste upomnienia – np. wytykanie wad,
· nadmierne zagęszczenie w szkole (np. ciasne korytarze, przepełnione klasy).
Różnorodne sytuacje szkolne mogą wzmacniać tendencje uczniów do zachowań agresywno – przemocowych bądź też stwarzać dobre warunki do kształtowania pozytywnych postaw i tworzenia satysfakcjonujących relacji międzyludzkich.
Środowisko rówieśnicze
Oprócz środowiska rodzinnego i szkolnego duży wpływ na funkcjonowanie dzieci i młodzieży ma grupa rówieśnicza.
Im starsze dziecko, tym wpływ grupy rówieśniczej staje się bardziej znaczący. Grupy uczą współdziałania, dają poczucie bezpieczeństwa i przynależności, stwarzają możliwość wymiany poglądów. Stwarzają warunki do podejmowania bardziej śmiałych i odważnych zachowań. Mogą też zachęcać i dopingować do podejmowania zachowań ryzykownych, w tym agresywno – przemocowych. Grupa rówieśnicza może także modelować takie zachowania i osłabiać poczucie indywidualnej odpowiedzialności.
Środki masowego przekazu
Środki masowego przekazu, w emitowanych przez siebie programach i zamieszczanych informacjach często prezentują przemoc w różnorodnych formach i przejawach.
Przeprowadzone badania wskazują, że pokazywane czy też publikowane obrazy i informacje mają wpływ na modelowanie zachowań agresywnych, w szczególności u dzieci i młodzieży.
Im młodsze dziecko tym większe prawdopodobieństwo, że będzie miało trudność w odróżnianiu w treściach medialnych fikcji od realiów otaczającego środowiska.
Przemoc i agresja pokazywane w mediach mają wpływ na wzrost tolerancji i zwiększają gotowość do przejawiania zachowań agresywno – przemocowych, zaburzają także poczucie bezpieczeństwa prowadząc do powstawania lęków i niepokojów.
Czynniki osobowe
Osobowe czynniki ryzyka wystąpienia przemocy i agresji dotyczą zarówno ofiar, jak i sprawców przemocy. Wśród ofiar agresji i przemocy wyróżniamy ofiary pasywne i prowokujące.
Ofiary pasywne charakteryzują się wrażliwością, nieśmiałością, niepewnością, podwyższonym poziomem lęku, nieumiejętnością obrony, płaczliwością lub wycofywaniem się w przypadku ataku. Mogą mieć przekonanie o swojej niskiej wartości, czuć się osamotnione i opuszczone; często są słabsze fizycznie, bezpieczniej czują się w kontaktach z dorosłymi niż z rówieśnikami.
Ofiary prowokujące charakteryzują się nadmierną aktywnością, pobudliwością, zmiennością nastrojów i humorów. Mogą być uciążliwe, niezdarne, wprowadzać zamieszanie i niepokój, drażnić otoczenie. Charakteryzuje ich również deficyt koncentracji i uwagi. W związku z tym wytwarzają wokół siebie atmosferę napięcia, prowokując do negatywnych reakcji ze strony innych.
Sprawców przemocy charakteryzuje tendencja do wyśmiewania lub szydzenia z innych, łatwej irytacji, celowego mówienia rzeczy, które mogą kogoś zranić lub komuś zagrozić.
Agresorzy bywają silniejsi od rówieśników, bardziej sprawni fizycznie. Mają potrzebę dominowania i tyranizowania innych. Charakteryzuje ich niski próg tolerancji na frustrację, trudności w przystosowaniu się do panujących norm i zasad oraz niski poziom samokontroli, szczególnie w zakresie regulacji emocji.
Może to łączyć się z niezaspokojonymi potrzebami (np. akceptacji, miłości, bezpieczeństwa, osiągnięć, poważania), wysokim poziomem lęku, nieumiejętnością radzenia sobie z sytuacjami trudnymi i konfliktowymi, z przedmiotowym i instrumentalnym sposobem traktowania innych.
Rozdział II
DZIAŁANIA PROFILAKTYCZNE W SZKOLE
Szkoła stanowi ważne miejsce w systemie działań profilaktycznych. Współczesne podejście do profilaktyki zakłada, że u podstaw przejawianych przez dzieci i młodzież zachowań ryzykownych leżą te same lub podobne motywy. Zachowania te służą:
- zaspokojeniu najważniejszych potrzeb psychicznych (miłości, akceptacji, uznania, bezpieczeństwa, przynależności),
- realizacji ważnych zadań rozwojowych (np. określeniu własnej tożsamości, uzyskaniu niezależności od dorosłych),
- radzeniu sobie z przeżywanymi trudnościami życiowymi (redukcji lęku i frustracji)[8].
Badania wykazały, że zachowania ryzykowne mogą się również nawzajem zastępować i najczęściej ze sobą współwystępują. Pogląd, że młodzież zachowuje się w sposób ryzykowny dla przyjemności, nie znajduje naukowego potwierdzenia[9].
Zachowanie młodego człowieka zależy od jego indywidualnych cech oraz od czynników występujących w środowisku. Mogą one mieć charakter chroniący (czynniki chroniące) lub zwiększający możliwość podjęcia określonego zachowania (czynniki ryzyka).
Do czynników chroniących należą:
- silna więź emocjonalna z rodzicami,
- zainteresowanie nauką szkolną,
- regularne praktyki religijne,
- poszanowanie prawa, norm, wartości i autorytetów społecznych,
- przynależność do pozytywnej grupy.[10]
Prawdopodobieństwo podjęcia zachowania ryzykownego jest tym większe, im więcej występuje czynników ryzyka, im bardziej są one szkodliwe, im dłużej trwa ich działanie.
Czynniki ryzyka to cechy, sytuacje, warunki sprzyjające powstawaniu zachowań ryzykownych, np.:
- wysoki poziom lęku i niepokoju,
- niska samoocena,
- niedojrzałość emocjonalna i społeczna,
- słaba kontrola wewnętrzna,
- nierealistyczne oczekiwania wobec siebie i otoczenia,
- brak zainteresowania nauką szkolną,
- zaburzona więź z rodzicami,
- nieprawidłowa struktura rodziny.
Skuteczne działania profilaktyczne powinny koncentrować się na wzmacnianiu czynników chroniących i eliminowaniu lub osłabianiu czynników ryzyka. Działania te powinny być adresowane do całego środowiska szkolnego, tj. uczniów, rodziców, nauczycieli oraz innych osób zatrudnionych w szkole.
Działania profilaktyczne adresowane do dzieci i młodzieży można realizować na trzech poziomach:
Profilaktyka pierwszorzędowa skierowana jest do grup niskiego ryzyka. Działaniami obejmuje się szerokie, niezdiagnozowane populacje. Profilaktyka pierwszorzędowa ma dwa cele – promocję zdrowego stylu życia oraz opóźnienie wieku inicjacji.
Profilaktyka drugorzędowa adresowana jest do grup podwyższonego ryzyka. Celem działań jest ograniczenie głębokości i czasu trwania dysfunkcji, umożliwienie wycofania się z zachowań ryzykowanych (np. poradnictwo rodzinne i indywidualne, socjoterapia).
...
Anna-Helena1