Spis treści
1. Teoria społeczna: Fenomenografia……………………………………………..5
2. Paradygmat
a) Dominujący: Humanizm…………………………………………………...17
b) Różnicujący: Humanizm umiarkowany……………………………………20
3. Orientacja
a) Dominująca: Idealistyczno – subiektywistyczna…………………………..22
b) Różnicująca: Na równowagę kultury………………………………………28
4. Ideologia wychowania: Romantyzm…………………………………………..32
5. Koncepcja wiedzy: Solipsyzm…………………………………………………40
6. Nurt w pedagogice: Pedagogika nieautorytarną……………………………….41
Bibliografia……………………………………………………………………......46
Rozważając o paradygmatach R. Paulstona oraz poruszając się po mapie teorii pracę swą umiejscowiłam w teorii fenomenografii. Jednak zanim omówię dokładniej daną teorię, chciałabym wyjaśnić pojęcie teoria.
Słowo theoria pochodzi z greckiego i pierwotnie oznaczało „pogląd”, „rozważanie”, a następnie „poznanie”. W pismach Platona teoria oznacza boskie spojrzenie- kontemplatywny i całościowy ogląd idei.
Teoria to również „zespół twierdzeń wyjaśniających daną dziedzinę rzeczywistości oraz mechanizmy jej przekształcania; w naukach empirycznych to system twierdzeń tłumaczący jakieś fakty w sposób logicznie nie sprzeczny, ów system twierdzeń może również obejmować całą dyscyplinę naukową. Składają się nań prawa nauki, hipotezy i definicje, powiązane ze sobą tak, że prawa ogólne znajdują uzasadnienie i wyjaśnienie w prawach i hipotezach bardziej szczegółowych”[1].
II TEORIA FENOMONOGRAFIA jako teoria społeczna
Fenomenografia – fenomenologia bierze swój początek od projektu niemieckiego filozofa Edmunda Husserla (1859 – 1938). Husserl z wykształcenia matematyk i fizyk, uznany został za sztandarową postać tego nurtu, który jako genetycznie skażony niemiecką manierą filozofowania nie uzyskał szerszych wpływów. Etymologicznie fenomenologia jest to popularny zlepek greckich słów: phainomenon- widoczny, zjawiskowy i logos- myśl, teoria, co daje sens „teoria zjawisk”.
W literaturze przedmiotu znajdujemy wiele definicji fenomenografii i tak: fenomenografia jest to rodzaj podejścia fenomenologicznego w badaniach humanistycznych, będącego swoistym studium jakościowo różnych sposobów doświadczenia i rozumienia przez osoby różnych zjawisk, oraz ich konceptualizacji (zabieg metodologiczny polegający na wypracowaniu i ustaleniu aparatu pojęciowego, służącego do formułowania pytań, hipotez i teorii badawczych). Podstawowymi danymi empirycznymi dla badacza są zgromadzone przez niego „potoczne opisy rzeczywistości” osób badanych, które następnie poddaje on interpretacji, by odkryć ich istotę i intencjonalność.
Fenomenografia jako badanie porównawcze teorii wychowania uwzględnia linię rozwojową pedagogiki współczesnej w dłuższym okresie czasu, stwierdzając w różnych krajach czy kulturach tę samą prawidłowość następowania po sobie prądów czy właściwych im teorii pedagogicznych, których pokrewieństwo nie jest przypadkowe, lecz zdeterminowane historycznie przez podobne uwarunkowania społecznego rozwoju różnych społeczeństw. Zatem w pedagogice porównawczej studia fenomenograficzne zmierzają do scharakteryzowania sposobów wykorzystywanych przez badaczy do postrzegania, rozumienia i myślenia o konstruktach wiedzy, jako o paradygmatach i teoriach, w różnych okresach, kulturach i subkulturach. Badania te nie dążą opisywania „rzeczy takich, jakimi są”, ale, w jaki sposób są one przedstawiane poprzez nawarstwianie się sposobów myślenia o świecie. Sposób myślenia o świecie kształtuje się również poprzez kontakt z przyrodą, której M. Montessori przypisuje duże znaczenie. Należy tutaj zaznaczyć, że w momencie, kiedy młody człowiek ma bezpośredni kontakt z przyrodą ożywioną jak i nieożywioną to zaczyna dostrzegać owe związki i zależności istniejące we Wszechświecie, jak również zaczyna rozumieć, jakie jest jego miejsce na Ziemi. Włoska lekarka uważała, że kontakt dzieci z przyrodą od najmłodszych lat ma bardzo duże znaczenie w procesie kształcenia i wychowania. Dlatego też zalecała, aby na etapie edukacji przedszkolnej tworzyć bogato wyposażony, ciekawie urządzony i odpowiednio wykorzystywany obszar materiałów i zajęć przyrodniczych, dzięki którym dzieci mogą:
· Wzbogacać wiedzę na temat otaczającego ich świata;
· Zrozumieć pewne zjawiska, które występują w przyrodzie i życiu społecznym;
· Czuć się odpowiedzialne za przyrodę, z którą mają kontakty, na co dzień;
· Po przez własne działanie mogą ingerować w kształtowanie otaczającego nas środowiska.
Kategorie opisu są postrzegane w formach odkryć i jako główne rezultaty działalności badawczej. Reasumując teoria fenomenografii to: fenomen= zjawisko, grafia= opis zjawisko w holistycznym oglądzie (holizm jest to stanowisko filozoficzne i metodologiczne oparte na założeniu, że rzeczywistość i wszelkie zjawiska należy ujmować całościowo). Czyli inaczej spojrzenie z góry, w opisie bez szczegółów.
Tradycyjne znaczenie terminu fenomenologia zostało znacznie przekształcone w pracach Husserla. Nowa fenomenologia Husserla to specyficzna teoria poznania- jest to nowa metoda dotarcia do „rzeczy samych”. Do struktur, które objawiają się intuicji w oglądzie zewnętrznym, metoda dająca bezpośrednią wiedze o „istotach rzeczy”, wiedze niezależną od wszelkiej empirii zewnętrznej czy ustaleń nauk indukcyjnych. Zajmuje się ona jakościowo odmiennymi sposobami, jakie wykorzystują ludzie do doświadczenia zjawisk i myślenia o nich, a także do myślenia o wzajemnych relacjach między ludźmi i ich światem. Niewątpliwie zjawiskiem w mojej pracy licencjackiej jest opisywana przeze mnie metoda montessoriańska, która zajmuje się relacjami między ludźmi i ich światem. A konkretniej przedstawia ona relacje, jakie powinny zaistnieć między nauczycielem montessoriańskim a dzieckiem, a także między dzieckiem a otaczającą je przestrzenią. U źródeł fenomenologii odnaleźć można silne wpływy tradycji francuskiej, zwłaszcza myśli Kartezjusza i Bergsona, ale i dorobek Imanuela Kanta i jego teoria postaw poznania.
Idee Husserla zostały zapożyczone i spożytkowane w rozwoju nowoczesnej fenomenologii w sposób selektywny i w dodatku taki, którego nie byłby on wstanie wybaczać nowoczesnej fenomenologii i różnym odmianom myśli interakcjonistycznej. Kiedy zastanawiamy się nad dorobkiem Husserla, rodzi się konieczność mocniejszego skupienia się raczej nad tym, co zostało z jego dzieła zapożyczone, niż nad poszczególnymi elementami całego schematu filozoficznego? Pewne cechy jego dzieła należy jednak poddać szczególnie dokładnej analizie. Należą do nich:
Podstawowy dylemat filozoficzny: Główne pytania, przed jakimi stajemy w dowolnej dziedzinie badań, to:, co jest realne? Co w rzeczywistości istnieje w świecie? Jaka jest nasza wiedza o tym, co istnieje w świecie? Dla Husserla jako filozofa są to problemy centralne. To właśnie im należy poświęcić całą uwagę. Husserl przyjmuję, że ludzie wiedzą coś o świecie jedynie dzięki doświadczeniu. Wszystkie pojęcia świata zewnętrznego, świata „tam na zewnątrz” są zapośredniczone przez sens, który im nadajemy i mogą być poznane jedynie dzięki procesom świadomościowym. Istnienie innych ludzi, wartości, norm czy obiektów fizycznych realizuję się zawsze za pośrednictwem doświadczenia zmysłowego zarejestrowanego w ludzkiej świadomości. Od momentu narodzin to, że istnieją inne osoby, czy inne obiekty możemy poznawać jedynie za pomocą doświadczenia zmysłowego (węch, słuch, wzrok, smak, dotyk). Będąc na etapie przedszkolnym takie poznanie otaczającej nas rzeczywistości umożliwia stworzony przez Marię Montessori materiał dydaktyczny. M. Montessori podzieliła ten materiał na pięć grup: 1) materiały z obszaru życia codziennego, które umożliwiają dziecku opanowanie konkretnych umiejętności, uczą koncentracji uwagi, samodzielności i wytrwałości, a co najważniejsze wspomagają rozwój sprawności ruchowych. Materiały z tego obszaru umożliwiają małym dzieciom naśladować zajęcia osób dorosłych, w ten sposób stają się niezależne od nich. Dziecko wykonując samodzielnie wybrane przez siebie zajęcia, czuje się dowartościowane i dumne z tego, co robi, a przede wszystkim rozwija się w nim poczucie odpowiedzialności za otoczenie. Materiał dydaktyczny z życia codziennego składał się m.in.: z ramy z zapięciami na guziki i sznurowadła, ramy z zapięciami na zatrzaski, agrafki i zamek błyskawiczny, z ramy z zapięciami na pasek i rzepy oraz ze stojaka na ramki. 2) materiały rozwijające zmysły, które pozwalają dziecku kształcić swoja sprawność sensoryczną, wysubtelnia zmysły takie jak: wzroku, węchu, dotyku, smaku i słuchu oraz podnosi ich wrażliwość. Dzięki temu dziecko może w bardzo dokładny sposób poznać świat, w którym funkcjonuje i dostrzegać w nim mało widoczne podobieństwa i różnice. Wśród materiałów rozwijających zmysły możemy wyróżnić m.in. takie grupy pomocy jak: materiały do odróżniania rozmiarów, kolorów, kształtów, struktury, ciężarów, dźwięków, zapachów, smaków i ciepłoty. 3) materiały do edukacji językowej, które umożliwiają dziecku naukę pisania, czytania, ortografii i gramatyki. Odbywa się to już w wieku przedszkolnym, ponieważ uwrażliwienie na język zaczyna się u dziecka bardzo wcześnie. Przykładem może być dwumiesięczne niemowlę, które zwraca uwagę na usta swojej matki w momencie, gdy ona do niego coś mówi. Materiał ten składa się m.in. z symboli gramatycznych, figur do rysowania, liter z szorstkiego papieru a także z małego ruchomego alfabetu. 4) materiały do edukacji matematycznej, które wprowadzają dziecko w świat liczb i pomagają zrozumieć a przede wszystkim wyćwiczyć podstawowe działania matematyczne. W skład tego materiału wchodzą m.in. czerwono-niebieskie beleczki, cyfry z papieru piaskowego, łańcuchy pereł. 5) materiały do edukacji kosmicznej, które pozwalają dzieciom dostrzegać istniejące związki w przyrodzie. Przede wszystkim umożliwiają im poznanie i zrozumienie Wszechświata w dziedzinie biologii, geografii, historii, astronomii i geologii. Do tego rodzaju materiałów zaliczamy globus z papieru piaskowego, globus z kolorowymi kontynentami, formy geograficzne a także komoda biologiczna. Jak można zauważyć materiał montessoriański pozwala dziecku odczuć, że świat istnieje. Przedszkolak pracując z tego rodzaju materiałem wie, że świat stworzony jest z różnych obiektów, ludzi, miejsc oraz idei. Nikt nie ma bezpośredniego kontaktu z rzeczywistością; kontakt ten jest zawsze pośredni i dokonuje się poprzez procesy zachodzące w umyśle ludzkim.
Ponieważ proces świadomościowy jest tak ważny i centralny dla samej wiedzy, dociekania filozoficzne muszą podejmować próby zrozumienia sposobu zachodzenia tego procesu aktywności ludzkiej. Zainteresowanie procesami świadomościowymi- zainteresowanie tym, jak doświadczenie nadaje sens zewnętrznej rzeczywistości- stało się centralnym przedmiotem badań fenomenologii.
1. Właściwości świadomości: Początkowo Husserl odwoływał się do „świata postawy naturalnej”. Później używał zwrotu „naocznie dany nam świat, w którym żyjemy” (świat przeżywany). W obu przypadkach podkreślał za pomocą tych pojęć, że ludzie działają w świecie, który traktują jako dany i który przenika ich życie umysłowe. Jest to świat odczuwany przez ludzi jako istniejący. Utworzony jest z obiektów, ludzi, miejsc, idei i innych przedmiotów, które ludzie widzą, czyli takich, które wyznaczają parametry dla ich egzystencji, dla ich działań oraz dla ich dążeń. Jak już wyżej wspomniałam to właśnie materiał montessoriański pozwala dziecku odczuć, że świat istnieje i jest stworzony z różnych obiektów, ludzi itp. Natomiast ćwiczenia stosowane w przedszkolu montessoriańskim przeprowadzane z materiałem dydaktycznym niewątpliwie wyznaczają parametry dla działań i dążeń dzieci. Ten naocznie dany nam świat, w którym żyjemy (świat przeżywany) lub świat postawy naturalnej jest dla ludzi rzeczywistością. Dwie spośród właściwości pojęcia postawa naturalna stały się podstawami nowoczesnej fenomenologii i dlatego należy je wypunktować:
a) Naocznie dany nam świat, w którym żyjemy (świat przeżywany) jest uznawany za rzecz oczywistą samą przez się. Rzadko jest on przedmiotem myślenia refleksyjnego ponadto strukturalizuje on i kształtuje sposób, w jaki ludzie działają i myślą.
b) Ludzie działają na podstawie przypuszczenia, że treścią ich doświadczenia jest dla wszystkich ten sam świat. Ponieważ każda osoba doświadcza tylko swej własnej świadomości, jednostka ma niewielką zdolność ustalenia, czy przypuszczenie to jest uzasadnione. Mimo to ludzie działają tak, jak gdyby doświadczali wspólnego świata. Aktywność ludzka zachodzi, zatem w świecie uznawanym na rzecz oczywistą samą przez się, co, do którego istnieje przypuszczenie, że jest on doświadczony zbiorowo. Fakt ten przywiódł z powrotem Husserla do jego pierwotnego problemu:, w jaki sposób ludzie uwalniają się ze swego świata, by skonstatować, co jest realne? Jeśli świat doświadczenia potocznego strukturalizuje świadomość ludzi i ich działania, to, w jaki sposób możliwa jest obiektywna nauka o zachowaniu i organizacji społecznej? Pytania te doprowadziły Husserla do krytyki tego, co nazywał nauką naturalistyczną.
3. Krytyka empiryzmu naturalistycznego: Nauka zakłada, że świat faktów istnieje niezależnie i na zewnątrz ludzkich zmysłów świadomości. Świat faktów może być bezpośrednio poznany za pośrednictwem metody naukowej. Za metodę naukową bez wątpienia w mojej pracy dyplomowej można przyjąć wcześniej wspomnianą metodę montessoriańską, którą autorka opracowała na bazie doświadczeń i pracy z dziećmi. Metoda ta charakteryzuje się tym, że ma określone zasady pracy dydaktyczno – wychowawczej. Wpływ na to, w jaki sposób dziecko poznaje świat faktów ma przede wszystkim przygotowane otoczenie dziecka, nauczyciel montessoriański oraz materiał dydaktyczny. Wraz z postępem prób ich pomiaru przyjmuje się, że wzrasta nasze zrozumienie ich właściwości. Husserl zakwestionował tę wizję nauki:, jeśli ktoś zdolny jest poznawać wyłącznie poprzez świadomość jest strukturalizowana poprzez wszechobecny świat, w którym żyjemy to, w jaki sposób możliwy jest obiektywny pomiar jakiegoś zewnętrznego i rzeczywistego świata? W jaki sposób nauka jest zdolna do obiektywnego pomiaru zewnętrznego świata, skoro jedynym światem, jakiego doświadczają jednostki, jest dany im świat ich świadomości?
4. Alternatywa filozoficzna dla nauk społecznych: Rozstrzygnięcie niniejszego problemu przyjęte przez Husserla jest rozstrzygnięciem filozoficznym. Opowiadał się on za poszukiwaniem istoty świadomości. Aby zrozumieć zdarzenia społeczne, trzeba ustalić, na czym polega proces, tj. proces świadomościowy zapośredniczający te zdarzenia. To nie rzeczywista treść świadomości lub świata jest podstawową dziedziną dociekań filozoficznych, lecz raczej są to abstrakcyjne procesy świadomościowe jako takie.
Husserl opowiadał się za tym, co nazywał radykalnym wyabstrahowaniem jednostki z doświadczenia zbiorowego. Badacze powinni zawiesić swe postawy naturalne i poszukiwać dróg zrozumienia fundamentalnych procesów świadomościowych jako takich. Trzeba odkryć, mówiąc słowami Husserla, czysty umysł, aby do tego doszło, konieczne jest osiągnięcie epoche, tj. skonstatowanie, że treść potocznego świata może zostać zawieszona (wzięta w nawias). Fundamentalne i abstrakcyjne właściwości świadomości mogą być odsłonięte i zrozumiane jedynie wtedy, gdy zostanie oddzielona i pominięta treść świata, w którym żyjemy. Wraz ze zrozumieniem tych właściwości możliwie stanie się rzeczywiste wniknięcie w naturę rzeczywistości. Jeśli więc wszystko, co ludzie wiedzą, dokonuje się za pośrednictwem świadomości, abstrahując od poszczególnych treści lub zawartości świata, w którym żyjemy lub postawy naturalnej, które tworzą podstawowe procesy świadomości.
Doktryna filozoficzna Husserla zawiodła, bo nie udało mu się nigdy rozwinąć abstrakcyjnej teorii świadomości radykalnie wydzielonej ze świata życia. Lecz jego idee powołały do życia nowy sposób myślenia, który stał się podstawą nowoczesnej fenomenologii. I w ten sposób, inny filozof niemiecki A. Schultz, przejął pojęcia Husserla i przekształcił je w analizę interakcjonistyczną, która wywarła znaczący wpływ na nowoczesny interakcjonizm. Podczas, gdy dla Husserla głównym zagadnieniem była świadomość, zwłaszcza jej uniwersalne struktury, to Schultz przeniósł zainteresowania na intersubiektywność, świat przeżywany. Wierzył on, że w socjologii fenomenologicznej można pominąć indywidualną świadomość. Schultz odszedł od strategii pojmowania jednostki w „radykalnym oderwaniu” oraz od poszukiwania czystego umysłu czy abstrakcyjnych praw świadomości. Zaakceptował tezę Husserla, iż ludzie posiadają postawę naturalną i „świat życia”, przyjmowany za rzecz oczywistą oraz kształtujący to, kim oni są, i to, co będą czynić. Zaakceptował także tezę Husserla, że ludzie sądzą, iż dzielą ten sam świat życia, działając tak, jak gdyby żyli we wspólnym świecie doświadczeń i doznań. Ponadto Schultz przyznaje trafność Husserlowskiemu argumentowi, iż badacze społeczni nie mogą wiedzieć czegokolwiek o świecie zewnętrznym niezależnie od ich własnego świata życia. Akceptując jednakże wyżej wymienione idee Husserla, Schultz opowiada się za Weberowską strategią introspekcji współodczuwającej, wnikającej w ludzką świadomość. Tylko obserwując ludzi w trakcie interakcji, a nie w skrajnym oderwaniu, można wykryć procesy, w których jednostki działające zaczynają podzielać ten sam świat. W naukach społecznych nie uda się zrozumieć, jak i dlaczego ludzie tworzą wspólny, subiektywny świat, bez przyglądania się, jak oni to czynią. Odejście w tym punkcie do kanonu fenomenologii Husserla wydzieliło fenomenologię z filozofii i pozwoliło socjologom na empiryczne badania tego, co Schultz potraktował jako najważniejszą rzeczywistość społeczną: tworzenie się i utrzymywanie się intersubiektywności, tj. wspólnego, subiektywnego świata wśród wielości jednostek wchodzących między sobą w interakcję.
Wszyscy ludzie twierdzi Schultz, mają jakieś wyobrażenie o regułach zachowania, przepisach społecznych, koncepcjach stosowanego postępowania i inne informacje, które umożliwiają im działanie w świecie społecznym. I tak jest również w pedagogice M. Montessori. Dana osoba jeżeli chce zostać nauczycielem montessoriańskim musi przede wszystkim zapoznać się z zasadami i regułami istniejącymi w pedagogice montessoriańskiej.
Maria Montessori stworzyła następujące zasady pedagogiczne:
1) swobodny wybór – charakterystyczna zasada dla pedagogiki Marii Montessori. Obejmuje ona regułę wolnego wyboru zajęć, „swobodnej pracy”. W obrębie przygotowanego otoczenia dziecko wybiera sobie przedmiot działań i samo ustala tempo i czas uczenia się oraz stopień trudności. Również do dziecka należy wybór ewentualnego partnera. Ono zatem w istotnej mierze współdecyduje o przebiegu procesu kształcenia w przygotowanym do tego celu otoczeniu, samo kieruje swoim uczeniem się i działaniem. Stwarza to okazję do rozwijania się umiejętności korzystania z wolności. Nauczyciel i wychowawca musi wykonać ważne zadanie, bowiem jego praca pedagogiczna polega w znacznym stopniu na umiejętnym przygotowaniu otoczenia a więc na oddziaływaniu pośrednim. Otoczenie dziecka musi być tak zaaranżowane, aby posiadało ciekawe propozycje poznawcze, odpowiednie dla fazy rozwoju dziecka. Musi zaspokajać potrzeby rozwojowe i poznawcze.
2) zasada swobodnego wyboru materiału - w sali przedszkolnej wszystkie materiały są zawsze dostępne, ułożone tematycznie na półkach, w zasięgu ręki dziecka. Dziecko samodzielnie podejmuje decyzję, z którym materiałem będzie pracować.
3) zasada swobodnego wyboru miejsca pracy - dziecko pracuje tam, gdzie samo zdecyduje i gdzie pozwalają na to granice rozsądku nauczyciela i możliwości organizacyjnych. Dziecko nie ma obowiązku uczestniczenia w zajęciach grupowych, jeśli jest czymś ważnym zajęte.
4) zasada swobodnego wyboru czasu pracy - decyzję o czasie pracy pozostawiamy dziecku.
5) zasada swobodnego wyboru formy pracy - lekcję podstawową przeprowadza się z każdym dzieckiem indywidualnie. Następnie zaczyna ono pracować samodzielnie. Wie, że ma prawo do pracy w ciszy, że nikt nie będzie mu przeszkadzał. Wie także, że nikt nie będzie mu pomagał, jeśli pomoc jest niepotrzebna. Samodzielnie wybrało sobie temat pracy, pracuje wtedy, kiedy zechciało, będzie pracowało tak długo, jak długo praca ta będzie dla niego atrakcyjna i ciekawa.
6) zasada porządku - każdy przedmiot w klasie ma swoje miejsce - skąd został wzięty, tam zostaje odniesiony. Podobnie - każda osoba także ma swoje miejsce i wie, co do niej należy. To proste - dzieci kochają porządek. Porządek w otoczeniu - porządek w sercu.
7)...
romir