Czesław Miłosz, urodzony w 1911 roku w Szetejniach nad Niewiażą (Litwa Kowieńska), młodość spędził w Wilnie, o czym wiele pisał w swoich esejach i wierszach (zwłaszcza poematy Miasto bez imienia i Gdzie wschodzi słońce i kędy zapada). Debiutował w 1930 roku. Był współzałożycielem grupy Żagary i jednym z najwybitniejszych twórców nurtu zwanego katastrofizmem (tomy Poemat o czasie zastygłym, 1933; Trzy zimy, 1936). Po młodzieńczych fascynacjach ideami komunizmu szybko zorientował się, z czym ma do czynienia. Znając ruch od środka, już po podjęciu decyzji o emigracji napisał tłumaczony na wiele języków esej o wpływie tej ideologii na intelektualistów – Zniewolony umysł (1953). Autor znakomitej powieści Dolina Issy (1955) oraz licznych tomów esejów (m.in. Rodzinna Europa, 1959, Widzenia nad zatoką San Francisco, 1969, Ziemia Ulro, 1977), wprowadził czytelników polskich w mało popularne zagadnienia literatury symbolicznej, gnostyckiej i mistycznej. Od 1960 roku przebywał w Stanach Zjednoczonych, gdzie wykładał aż po wiek emerytalny literatury słowiańskie na uniwersytecie w Berkeley. Bardzo zasłużył się w popularyzowaniu na Zachodzie literatury polskiej. Wydał w języku angielskim m. in. antologię powojennej poezji polskiej oraz historię literatury polskiej. Obok Herberta i Różewicza był jednym z najbardziej cenionych w świecie polskich poetów. Łatwo zauważalne są jego wpływy na młodszych poetów amerykańskich i angielskich. W roku 1980 uhonorowany został za swój dorobek literacką nagrodą Nobla. Pozwoliło to wreszczcie po latach przedrukować prawie wszystkie jego dzieła w Polsce. Miłosz jest także znakomitym tłumaczem. Na uwagę zasługują zwłaszcza jego przekłady z Biblii. Krytycy uważają, że nie było lepszych od czasów Jana Kochanowskiego. Dorobek Miłosza wpływał mniej lub bardziej jawnie na poezję polską po roku 1956. Bez niego trudny do pomyślenia byłby program nowego klasycyzmu J. M. Rymkiewicza, widać także jego wpływy na poetów pokolenia Nowej Fali po roku 1968. Uznawany dziś za jednego z największych klasyków literatury XX wieku. Po wojnie wydał wiele tomów poezji, m.in. Ocalenie (1945), Światło dzienne (1953 - zawiera Traktat moralny i Toast), Traktat poetycki (1957), Król Popiel i inne wiersze (1962), Gucio zaczarowany (1965), Miasto bez imienia (1969), Gdzie wschodzi słońce i kędy zapada (1974), Hymn o Perle (1983), Piesek przydrożny (1997).
Dolina Issy przedstawia dzieje dojrzewającego chłopca, Tomasza (do 13 roku życia). Przebywał on pod opieką dziadków Surkontów w polskim dworze na Litwie Kowieńskiej, nad Issą (Niewiażą). Powieść utrzymana jest w konwencji kroniki dzieciństwa „odciętego” od świata. Zasadniczą sprawą jest tu rozpoznanie świata i jego tajemnic, docieranie do sensu zjawisk i do pokładów własnej tożsamości. Dojrzewanie nad Issą kończy się rozpoznaniem porządku świata. Z jednej strony Tomasz dostrzega, iż żyć mu wypadło „na pograniczu tego, co zwierzęce i tego, co ludzkie”, z drugiej zaś spotyka się z cierpieniem i śmiercią. Ubolewa i nad cierpieniem, i nad śmiercią, ale akceptuje je jako cechy porządku, „w którym został umieszczony”.
Relacja kronikarza oscyluje między indywidualnymi doznaniami a poczuciem przynależności do zbiorowości. Kronikarz staje się niejako monografistą Doliny i jej mieszkańców. Dolina – to dzika kraina lesistych brzegów rzeki i jezior, bagien i moczarów, teren pierwszych urzeczeń i porażek myśliwskich Tomasza. Każdy z mieszkańców Doliny nosi w sobie jakąś tajemnicę, każdy poznał smak cierpienia. Dzieje tych tak różnych ludzi stają się przesłanką do refleksji nad zagadką bytu („żyć to za mało”) oraz losu („nie przeklinaj człowieku własnego losu, bo kto myśli, że ma cudzy, a nie własny los, zginie i będzie potępiony, nie myśl człowieku, jakie mogłoby być twoje życie, bo inne byłoby – nie twoje”).
Powieść Czesława Miłosza ukazuje w poetycki sposób, że w okresie dojrzewania człowiek powinien wykształcić klarowny stosunek do własnej tożsamości, rozpoznać porządek świata oraz uporać się myślowo z problemem nieuchronności śmierci.
DTP: Michał Pyka
Misia199139