IPN-PRL 1988-1989 - Kres PRL.pdf - Biuletyn IPN dodatki - mnjok

Najnowsza

Instytut

Pamięci

Narodowej

Polaków

Oblicza PRL

Nr17

1988 – 1989

Gary Cooper idący „w samo południe” „Solidarności” z pomocą, setki

innych plakatów, wieców, występów znanych artystów, logo „S” z muzyką

znanego kompozytora w telewizji, gazeta codzienna – to wszystko

mobilizowało Polaków, budziło entuzjazm i wiarę w odzyskanie wpływu

na własny los. 4 czerwca 1989 roku odbyły się wybory,

a właściwie plebiscyt, w którym „Solidarność”` odniosła triumf...

Pamiętajmy jednak, że na radosne przemiany owego roku nadal kładł się

złowrogi cień bezpieki. Pamiętajmy zwłaszcza o trzech zamordowanych

wtedy przez „nieznanych sprawców” księżach: Stefanie Niedzielaku,

Bogusławie Suchowolcu i Sylwestrze Zychu.

historia

4 MARCA 2008

Kres PRL

> Oblicza PRL

Pytanie o rachunek Okrągłego Stołu

redaktor

cyklu,

dziennikarz

„Rzeczpospo-

litej”

m.rosa-

lak@rp.pl

Jeśli się nie poleje krew, to nic z tej

nowej Polski nie będzie! – tych słów nie

usłyszałem od jakiegoś najbardziej zawziętego

solidarucha walczącego, z tych, co ukrywali się

jeszcze po wyborach w czerwcu 1989 roku.

Powiedziała tak wtedy moja żona, osoba

z dobrego domu, pomagająca w biedzie

ludziom, kotom i psom.

Mnie też pomogła parę razy, a najbardziej

w Trzech Króli 1982 roku, kiedy wróciłem

z przesłuchania na Rakowieckiej. Odmówiłem

wtedy współpracy, czyli nie zostałem kapusiem,

ale zmęczony dwugodzinną rozmową wziąłem

od oficera SB kartkę z jego telefonem

„na wypadek, gdyby pan redaktor się rozmyślił”.

Żona wysłuchała dokładnie opowieści

i powiada: „Wszystko pięknie, ale dawaj

kartkę”. I natychmiast ją spaliła. Taka jest ta

filigranowa, wielka duchem kobietka. Ma zasady.

Ale w 1989 roku zdenerwowała mnie potwornie.

– To chcesz utopić Polskę we krwi, kiedy oni

mają wojsko, milicję, bezpiekę oraz Sowietów

na granicach, a także wewnątrz kraju?! Przecież

jest jeszcze Układ Warszawski i RWPG! Dwa

miliony obywateli polskich są w PZPR!

Jedyna nasza szansa to przejąć władzę

stopniowo i bez kropli krwi właśnie... Tak

krzyczałem na nią wtedy.

Obecnie, kiedy jesteśmy w NATO i w Unii

Europejskiej, kiedy kolejne roczniki młodych

Polaków traktują opowieści o tamtym czasie

biedy i poniżenia jak baśnie o żelaznym wilku,

łatwo mówić o konieczności większego

zdecydowania solidarnościowej opozycji

na przełomie lat 1988–1989. Nic nie kosztują

stwierdzenia: trzeba było nie siadać

przy Okrągłym Stole, trzeba było poczekać, aż się

to samo zawali, trzeba było chwycić za gardło...

Wtedy jednak i realny koszt zwłoki, i koszt

konfrontacji wydawał się za wysoki. Ale czy

w ciągu ubiegłych 19 lat nie zapłaciliśmy

– materialnie i mentalnie – ceny jeszcze wyższej,

idąc na kompromis z zasadami?

—Maciej Rosalak

Stracona szansa

MAREK NOWAKOWSKI

pisarz

Wreszcie na malejące zarobki.

Jeszcze rok temu bez wysiłku

zarabiał na utrzymanie swojej

rodziny, pomagał córce izięcio-

wi. Teraz ledwo wiąże koniec

z końcem. Obowiązkowe płat-

ności rosną nieubłaganie. Po-

datki, świadczenia, wszystkie te

cholerstwa. Jeździ po kilkana-

ście godzin na dobę. Nocą też.

Jest taksówkarzem indywidual-

nym, niezrzeszonym w żadnej

kompanii. Taką ma naturę. Czło-

wieka pojedynczego.

Spojrzał namnie bystro wlu-

sterku, wymienił znaczące spoj-

rzenie i powiedział: – Nich pan

sobie nie myśli. Żadnatam ma-

fia taksówkowa! Po prostu je-

stem solista. Ale latka zwaliły się

na kark i przycisnęły. Pewnie

dlatego wracam domłodych lat

i czasem pluję sobie w brodę...

Wspominam stracone szanse,

były takie...

Akurat staliśmy naPuławskiej

w długim ciągu samochodów,

coś się zablokowało, tkwiliśmy

tak już kilka minut itylko co jakiś

czas posuwaliśmy się wżółwim

tempie po parę metrów. Tak-

sówkarz zamyślił się, palcami

bębnił wrączkę kierownicy.

– Kawał czasu już minęło,

przeszło 20 lat. Wiozłem taką

pasażerkę, elegancka, przyjem-

na kobitka w średnim wieku.

Z postoju mnie wzięła. Daleki

kurs zamiasto. Odsłowa dosło-

wa zaczęła się znajomość. Paso-

wałem jej jako kierowca. Umó-

wiliśmy się, że będę ją woził co-

dziennie. Ustaliliśmy zapłatę,

nie targowała się wcale. Jeździ-

łem z nią dwa tygodnie. Cały

czas kursy dookoła Warszawy,

Konstancin, Piaseczno, Zalesie.

Zdrugiej strony Wisły też, Anin,

Radość. Ona, ta cwanadamulka,

kupowała place, załatwiała

umowy. Jeździliśmy donotariu-

sza, dobanku.

Panie, tych działek ona naku-

piła! Miała pieniądze, zarobiła

wStanach. Dziesięć lat tam była.

Opiekowała się starymi bogaty-

mi ludźmi. Przyjemnie się z nią

jeździło, zatrzymywaliśmy się

w kawiarniach, restauracjach,

naobiad zapraszała.

Iona raz tak mówi: –Panie Ry-

szardzie, dlaczego pan sobie nie

kupi jakiejś działeczki? Niech

pan zgromadzi pieniądze iszyb-

ciutko to wszystko możemy za-

łatwić.

–Apoco mi? –odpowiedzia-

łem.

Nigdy nie miałem żadnej zie-

mi iwcale mnie dotego nie cią-

gnęło. Ona tłumaczyła cierpli-

wie, że wcale nie o to chodzi.

Przede wszystkim jest to kapitał.

Kiedyś ceny pójdą wgórę iwte-

dy możnasprzedać zdużym zy-

skiem.

Nie chciałem o takim zabez-

pieczeniu myśleć, w ogóle

o przyszłości nie myślałem.

Nataksówce zarabiałem nieźle,

zawsze świeży grosz, możnaby-

ło się zabawić, wypić. Naniczym

więcej mi nie zależało.

Jeszcze parę razy napomknę-

ła otym pani Irenka: –Mam dla

pana taki plac w Konstancinie,

niedrogi, kupi pan i w niedale-

kiej przyszłości to będzie kopal-

nia złota. Byłem głupi i nie sko-

rzystałem ztej szansy. Ona zdo-

brego serca mi radziła.

Wiesz pan, ile ona tych pla-

ców nakupiła? Dziesięć, 15, coś

takiego... Miliony natym zarobi-

ła. Miliony dolarów –powiedział

i zamyślił się ponuro. – Ciężki

frajer był ze mnie. Teraz stary już

jestem, ani głowy, ani siły doni-

czego. Kobieta gdera izłości się,

ciągle forsy jej zamało. Zrób coś,

do jasnej cholery! Tak czasem

wykrzykuje. A co ja mogę zro-

bić? Powiedz pan, co ja mogę

zrobić...

urs był długi. Taksówkarz

zadowolony. Wyznał, że

z powodu kieszeni lu-

dzie znacznie mniej jeż-

dżą taksówkami. Stał pół godzi-

ny na postoju i nic. Przypadli-

śmy sobie dogustu. Początkowo

zerkał w lusterko. Sondował

ioceniał. Azaczął tak.

– Na moje oko w tym samym

jesteśmy wieku, prawda?

–To znaczy?

Bezbłędnie wymienił rok mo-

jego urodzenia. Wdodatku obaj

byliśmy warszawiakami. Jecha-

ło się wolno, dużo postojów, kor-

ki, krótkie światła. Rytualnie

rozmowa zaczęła się od narze-

kania. Nakatastrofę komunika-

cyjną w Warszawie. Na kiep-

skich kierowców, którzy przez

głupotę i brak umiejętności

utrudniają ruch. Na nieudol-

ność i korupcję w urzędach.

Najnowsza historia Polaków

„Solidarności” udało się przed wyborami 1989 roku połączyć niemal wszystkie siły

Pojedynek w samo południe

BARTOSZ MARZEC

dziennikarz „Rzeczpospolitej”

Ikoną tamtego czasu jest dzie-

ło Tomasza Sarneckiego. Spara-

frazował on czarno-biały plakat

MarianaStachurskiego z1959 r.

do filmu „W samo południe”

zGarym Cooperem. W nowej

wersji Cooper, niezłomny stróż

prawa zlegendarnego wester-

nu, trzymał w dłoni złożoną

kartkę wyborczą. Nad gwiazdą

szeryfa miał przypięty znaczek

„Solidarności”. Umieszczone

udołu hasło zapadało wpamięć:

„W samo południe / 4 czerw-

ca1989”.

Choć właśnie ta praca stała się

symbolem czasu zmian, to

w praktyce o wiele większe zna-

czenie miały zupełnie inne pla-

katy.

– W Komitecie Obywatelskim

zAndrzejem Wajdą odpowiadali-

śmy zaprzygotowanie kampanii

wyborczej wPolskim Radiu iTe-

lewizji – wspomina Janina Jan-

kowska. – Ze sceny nakręconej

przez Andrzeja Wajdę – wejścia

naszych kandydatów doStoczni

Gdańskiej, gdzie witał ich Wałęsa

i każdemu ściskał prawicę – po-

o był poprostu dramat

–wspominał Jacek Ku-

roń w książce „PRL dla

początkujących”. –Jak,

nie mając pieniędzy, lo-

gistycznego zaplecza ani organi-

zacyjnych struktur, moż-

na w dwa miesiące zorganizo-

wać, przeprowadzić i wygrać

kampanię wyborczą w40-milio-

nowym kraju, w którym od

40 lat nie odbyły się normalne

wybory? Nie można! Zwłaszcza

że druga strona miała i pienią-

dze, izaplecze, inieźle działające

struktury.

Zdjęcie z Lechem

Okazało się jednak, że fundu-

sze, machina propagandowa

ipartyjny aparat to nie wszystko.

Niespodzianka

Wielu warszawiakom wybory

z czerwca 1989 roku kojarzą

się z kawiarnią Niespodzianka

przy placu Konstytucji. Antreso-

lę tego lokalu zamieniono

w siedzibę Warszawskiego Ko-

mitetu Obywatelskiego

„Solidarność”. Napływały tam

meldunki o przebiegu głosowa-

nia na terenie całego kraju. Aż

do godzin porannych ochotnicy

liczyli głosy, używając do tego

nadesłanych z Zachodu kompu-

terów. Program do liczenia

głosów stworzyli popierający

„Solidarność” naukowcy z Poli-

techniki Warszawskiej.

≥ Do Niespodzianki przychodzili tłumnie ludzie wszystkich generacji

Władzom PRL udało się ochronić proces reglamentowania „rewolucji”, uwłaszczenia nomenklatury,

Laboratorium pieriestrojki

olska pieriestrojka

idroga dotransforma-

cji rozpoczęła się już

w połowie lat 80. Naj-

pierw była napisa-

na wiosną 1985 roku w areszcie

śledczym w Gdańsku książka

Adama Michnika „Takie czasy…

rzecz o kompromisie”, w której

pojawił się pomysł dialogu zwła-

dzą i „autentycznego wyboru

do Sejmu 30 procent spośród

deputowanych”. Wizjonerski po-

mysł Michnika zrealizowano

pozaledwie czterech latach…

W lipcu 1986 roku władze

PRL przyjęły ustawę amnestyj-

ną, dzięki której12 przywódców

podziemia wyszło na wolność

(ogółem zwolniono ponad 200

więźniów politycznych). We

wrześniu1986 roku Lech Wałęsa

powołał jawną strukturę zdele-

galizowanego związku – Tym-

czasową Radę „Solidarności”,

skupiającą liderów solidarno-

ściowego podziemia. Nieco póź-

niej, ale także jesienią1986 roku,

Wałęsa oraz wspierająca go gru-

pa intelektualistów (m.in. Jerzy

Turowicz, Bronisław Geremek

i Stefan Bratkowski) wystąpili

o zniesienie sankcji gospodar-

czych nałożonych przez Stany

Zjednoczone na PRL po wpro-

wadzeniu stanu wojennego. Mi-

mo szalejącej cenzury apel ten

bez problemu opublikowano

na łamach „Tygodnika Po-

wszechnego”. Był to wyraźny sy-

gnał, że także ludzie reżimu

i„konstruktywnej opozycji” mo-

gą realizować podobne cele.

Co bardziej światli komuniści

zotoczenia gen. Wojciecha Jaru-

zelskiego doskonale odczyty-

wali ducha czasów. Było dla nich

jasne, że gorbaczowowska gła-

snost’ i pieriestrojka prowadzić

musi do reform i odwilży w ca-

łym bloku sowieckiego impe-

rium. Marzyli więc o„manewrze

kooptacyjnym”, który polegać

miał na wciągnięciu ludzi „Soli-

darności” worbitę aparatu wła-

dzy. Jednak początkowo wybra-

li niejako drogę na skróty, pro-

ponując Wałęsie wejście do Ra-

dy Konsultacyjnej przy Prze-

wodniczącym Rady Państwa

PRL. W styczniu 1987 roku taki

projekt przedłożył Jaruzelskie-

mu tzw. zespół trzech (Stanisław

Ciosek, Jerzy Urban i gen. Wła-

dysław Pożoga). Jednak wów-

czas nataki rodzaj kooptacji nie

było szans, chociaż do powoła-

nej w 1986 roku rady wstąpiły

osoby – że wymienię Władysła-

wa Siłę-Nowickiego, Aleksandra

Gieysztora, Krzysztofa Skubi-

szewskiego iJanaKułaja –które

cieszyły się poparciem niektó-

rych kręgów opozycji.

Wczerwcu1987 roku przybył

do Polski zpielgrzymką Jan Pa-

weł II. Jego wizyta wzmocniła

DR SŁAWOMIR CENCKIEWICZ

historyk IPN w Gdańsku

> Reportaż z przeszłości

antykomunistyczne: opozycję prawicową, lewicową, laicką i katolicką

wstał pomysł serii plakatów ludzi

„Solidarności” zLechem.

–Kandydujący doparlamen-

tu opozycjoniści pochodzili

przeważnie zdużych miast iich

nazwiska nic nie mówiły lu-

dziom na prowincji – tłumaczy

Antoni Dudek, historyk IPN.

– Dlatego właśnie zdjęcie z Wa-

łęsą, popularnym ludowym try-

bunem, stawało się kluczowe.

Ponieważ wybory miały charak-

ter plebiscytu, złośliwi mówili,

że nawet krowa znalazłaby się

wSenacie, gdyby sfotografowa-

no ją z Lechem Wałęsą. Coś jest

na rzeczy: jedynym kandyda-

tem „Solidarności”, który takie-

go zdjęcia nie miał, był Piotr

Baumgart. Nie miał, bo nie przy-

jechał na spotkanie, podczas

którego wykonywano fotogra-

fie. Wrezultacie Baumgart, któ-

ry kandydował na senatora

zwojewództwa pilskiego, prze-

grał zHenrykiem Stokłosą.

Biznesmen rozdawał swoim

wyborcom kiełbaski ipiwo.

– „Solidarność” pierwszy raz

urządziła kampanię wtakim sty-

lu, wjakim później się przepro-

wadzało wybory – twierdzi Du-

dek. –Działacze opozycji odeszli

od modelu PRL-owskiego.

Przez dziesięciolecia opierał się

on naspotkaniach, podczas któ-

rych za zielonym stolikiem sie-

dzieli kandydaci, a po drugiej

stronie znajdowali się wyborcy.

Kandydaci wygłaszali oświad-

czenia, wyborcy wysłuchiwali

drętwych mów itak się wszystko

kończyło. W 1989 r. kampania

zmieniła się wshow. Zsal, który-

mi zresztą „Solidarność” rzadko

dysponowała, uciekano w ple-

ner. Pogoda sprzyjała. Starano

się, aby spotkaniom przedwy-

borczym towarzyszyły imprezy,

m.in. występy Jacka Fedorowi-

cza czy Wojciecha Młynarskiego.

Yves Montand na uniwerku

–Pamiętam, że naUrsynowie

śpiewałem dla kilku tysięcy lu-

dzi – mówi Młynarski. – Wyko-

nałem wtedy utwór „Przetrwa-

my”. Potem nastąpiła prezenta-

cja opozycjonistów starających

się omiejsce wparlamencie.

Song „Przetrwamy” stał się

hymnem tego czasu: „Dopóki

chętnych nacokoły/ nie ma zbyt

wielu kandydatów, / dopóki sia-

da się dostołu, / by łamać chleb,

nie – postulaty, / Dopóki z sobą

rozmawiamy/ z szacunkiem,

ciepło szczerze miło, / a nie

z bezmyślną, tępą siłą / prze-

trwamy, / przetrwamy, / prze-

trwamy”.

Drogę dla zaangażowanych

≥ Yves Montand w towarzystwie Andrzeja Łapickiego na Uniwersytecie

Warszawskim podczas strajku studentów. Maj 1989 r.

artystów przetarł Piotr Szczepa-

nik, który opozycję wspierał

odwielu lat.

– Od sierpnia 1980 r. dałem

około 650 koncertów dla ludzi

„Solidarności” w całej Polsce

–mówi Piotr Szczepanik. –Wy-

stępowałem w świątyniach, bo

oficjalnie takie imprezy były za-

kazane. Dokoncertów przygoto-

wywałem się, studiując dzieła

pani profesor Marii Janion

o polskim romantyzmie, nieco

lżejsze książki MarianaBrandy-

sa –od„Kozietulskiego iinnych”

po „Koniec świata szwoleże-

rów”. Do lektur podstawowych

należały też „Pisma, mowy, roz-

kazy” marszałka Piłsudskiego.

Zacząłem od programu

„Rok1831” –rzeczy opowstaniu

listopadowym. Mówiłem o bo-

haterstwie żołnierzy i kunkta-

torstwie przywódców. Potem

przedstawiałem poezję polskich

powstań narodowych, historię

Legionów i kampanii 1920 r.

Wreszcie przypominałem po-

wstanie warszawskie i podsu-

mowałem40-lecie PRL. Wiersze

przetrwanie kadr byłej SB, uniemożliwienie dekomunizacji

„Solidarność” i nadała jej nową

dynamikę. Było kwestią czasu,

kiedy dojdzie do ugody między

drużyną Wałęsy iwładzą. Sprzy-

jało temu stanowisko Moskwy,

która dawała wyraźny sygnał

do zainicjowania „dialogu spo-

łecznego” zudziałem niektórych

przedstawicieli „Solidarności”.

Ku narodowej zgodzie…

i zdradzie

Drogę ku „dialogowi społecz-

nemu” otworzyły strajki majo-

wo-sierpniowe1988 roku. Poraz

pierwszy odkilku lat nasztanda-

rach strajkujących robotników

pojawił się postulat relegalizacji

„Solidarności”. Dla strajkujących

robotników, spośród których

większość stanowiła młodzież,

„Solidarność” oznaczała równo-

cześnie niepodległość. Dlatego,

mimo mizerii strajków majowo-

-sierpniowych, nie chcieli słyszeć

okolejnej szansie nakompromis

z komunistami. Z niepokojem

wsłuchiwano się wtreść oświad-

czenia gen. Czesława Kiszczaka z

26 sierpnia 1988 roku: „nie sta-

wiam żadnych warunków ani co

do tematyki rozmów, ani co

do składu uczestników. Wyklu-

czam jednak możliwość uczest-

nictwa osób odrzucających po-

rządek prawny i konstytucyjny

PRL”.

Kilka dni później doszło

dospotkania Wałęsa –Kiszczak.

Ustalono, że warunkiem podję-

cia rozmów jest wygaszenie

strajków wciągu20 godzin. Wa-

łęsa wrócił doStoczni Gdańskiej

im. Lenina, gdzie działał Między-

zakładowy Komitet Strajkowy,

i ogłosił zakończenie strajku.

Podczas telekonferencji zszefa-

mi WUSW Kiszczak zsatysfakcją

oznajmił: „Wałęsa podjął się mi-

sji wygaszania strajków iwypeł-

nił ją, mimo silnych oporów jego

przeciwników. Tym samym zo-

stał wzasadzie spełniony narzu-

cony przeze mnie warunek spo-

≥ Manifestacja Federacji Młodzieży Walczącej w Gdańsku

koju społecznego podczas roz-

mów Okrągłego Stołu”.

Wślad zatym oświadczeniem

szła gra władz obliczonanarozbi-

cie iwspieranie podziałów w„So-

lidarności”. Była to wistocie kon-

tynuacja strategii dezintegracji

związku zapoczątkowanawokre-

sie pierwszej „Solidarności”. Nie

dziwmy się zatem analitykom

z SB, którzy w tym czasie pisali:

„Obrady w ramach Okrągłego

Stołu ujawniać mogą daleko idą-

ce sprzeczności wewnątrz opo-

zycji. Należy te rozdźwięki, kon-

flikty i animozje skrzętnie wy-

chwytywać ipogłębiać”.

Niestety, począwszy odzakoń-

czenia strajków sierpniowych

w1988 roku, wkrucjacie przeciw

„niekonstruktywnym” uczestni-

czyli liderzy „Solidarności” sku-

IPN-PRL 1988-1989 - Kres PRL.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: