Proces Norymberski-Zwięzły opis.pdf

Proces Norymberski

kwestie sporne - zarzuty obrony

Gdy podczas Procesu Norymberskiego (20 XI 1945 - 1 X 1946) sądzono zbrodniarzy

hitlerowskich, rodził się całkiem nowy rozdział w historii międzynarodowego prawa

karnego. Był to pierwszy w historii proces sądowy jaki wytoczono wszystkim, pozostałym

przy życiu przywódcom pokonanego w czasie wojny państwa. Nie ulegało wątpliwości,

że ten precedens musiał wywoływać burzliwe dyskusje nad legalnością i

sprawiedliwością stosowanej w nim procedury i prawa materialnego.

Ogólną wskazówkę dla ukształtowania procedury mającej obowiązywać przed

Trybunałem zawierał art. 19 Statut Międzynarodowego Trybunału Wojskowego,

mówiący, że "Trybunał nie będzie związany formalistyką postępowania dowodowego.

Powinien on przyjąć i stosować procedurę jak najbardziej sprawną i nieformalistyczną i

powinien dopuścić każdy dowód, skoro uzna, że ma on znaczenie dla sprawy".

Rzeczywista procedura Trybunału formowała się ewolucyjnie dopiero w toku przewodu

sądowego. Obowiązywał w niej system przedstawiania sądowi dowodów przez obie

strony. Świadkowie przesłuchiwani byli przez strony według anglosaskiej zasady cross-

examination (krzyżowych pytań). W związku z tym zarysowywała się w procesie

znacznie mniejsza rola sądu niż w procedurze kontynentalnej. Kolejną cechą

postępowania zaczerpniętą z anglosaskiej procedury była możliwość występowania

przez oskarżonych we własnej sprawie w charakterze świadków. Specyficzne było także

to, że Trybunał wyposażony został w zupełną swobodę w decydowaniu w

poszczególnych wypadkach bez oglądania się na jakiś pisany kodeks postępowania

karnego ani na swoje poprzednie decyzje.

Jednak nie sama procedura, cechująca się dużą elastycznością i nikłym formalizmem

budziła największe zarzuty strony oskarżonej i wszelkiej maści przeciwników procesu.

Duże zbulwersowanie budził wśród nich fakt, że w postępowaniu kluczowe role pełnili ci

sami ludzie, którzy uczestniczyli w opracowywaniu Statutu Trybunału i zasad

odpowiedzialności przed jego obliczem. Prokuratorzy Jackson, Maxwell-Fyfe oraz

sędziowie Falco i Nikitczenko brali udział w londyńskich negocjacjach poprzedzających

przyjęcie Statutu Trybunału. Francis Biddle, który został sędzią, na konferencji jałtańskiej

jako amerykański prokurator generalny sporządził memorandum zawierające

podstawowe zasady przyszłego Statutu. Obrońca admirała Dönitza - Otto Kranzbühler

dowodził, że "Jeśli ustawodawca, sędzia i oskarżyciel to ta sama osoba to już sam ów

fakt musi budzić duże wątpliwości", "Byłoby to równoznaczne z zamykaniem oczu na

brutalną rzeczywistość jeśliby trwać uparcie na stanowisku, że w tych okolicznościach

skład sędziowski gwarantuje niezawisłość i bezstronność". Wzburzenie budziło także

życie towarzyskie sędziów i oskarżycieli, którzy często gościli się wzajemnie na

wspólnych przyjęciach. Nigdy zaś na żaden bankiet nie zaproszono przedstawiciela

obrony. Statut Międzynarodowego Trybunału Wojskowego pozbawiał prawa obrońców

do złożenia w tej sprawie wniosku o odsunięcie od orzekania sędziego z powodu

bezspornej stronniczości (art. 3). Ponadto replikowano mówiąc, że żaden z

podpisujących się pod wskazanymi aktami stanowiącymi podstawę prawną

funkcjonowania Trybunału, nie był ustawodawcą w rozumieniu istniejącej tradycji

prawnej. Wszelkie układy zwycięskich mocarstw zawierane zaś były w imieniu rządów, a

nie przez podpisujących je pełnomocników.

Przeciwko sądzeniu za zbrodnie popełnione przed i w czasie wojny powoływano się na

starą rzymską zasadę lex retro non agit, która w oczywisty sposób skorelowana była z

dwiema innymi - nullum crimen sine lege oraz nulla pona sine lege. Chodziło o to, że

zbrodnie przeciwko pokojowi, jak i zbrodnie przeciwko ludzkości nie były dotychczas w

ogóle znane prawu międzynarodowemu, a co za tym idzie nie były przewidziane

jakimkolwiek przepisem prawnym w chwili dokonania czynów. Obrońcy uznali, że

postępowanie w stosunku do tych zbrodni należy uznać za bezzasadne, ponieważ akt

oskarżenia opiera się na nie znanym wcześniej prawie karnym, prawie ustanowionym

dopiero po popełnieniu czynów, które według przyjętej interpretacji stanowią

przestępstwo. Nie można więc było oskarżać o popełnienie przestępstw, które nie istniały

w momencie ich popełnienia. Zaistniały zaś one w międzynarodowym porządku prawnym

i stały się przestępstwami dopiero wraz z podpisaniem Porozumienia londyńskiego 8

sierpnia 1945 roku. Ponadto i tak oskarżeni Niemcy nie podlegali temu aktowi, gdyż jego

sygnatariuszem nie było państwo niemieckie.

Skoro Trybunał mógł orzec każdą karę jaką uznał za słuszną (art. 27) Statut MTW zrywał

z zasadą nulla pona sine lege, mówiącą że każda kara musi być z góry przewidziana w

przepisach obowiązujących przed popełnieniem przestępstwa. Dyskusja nad tym

zagadnieniem nie skończyła się na sali sądowej. Głos w niej zabierali liczni znawcy

prawa międzynarodowego długo po zakończeniu procesu. Sędzia Sądu Najwyższego

USA, William O. Douglas pisał w 1954 roku: "Według naszego prawa nikogo nie można

postawić przed sądem pod zarzutem złamania prawa działającego ex post(...). Uważam,

że w procesach norymberskich zastosowano wobec oskarżonych taką właśnie

procedurę. Hitler i jemu podobni byli winni popełnienia wielokrotnego morderstwa, toteż

zasłużyli na karę śmierci, jeśliby rozpatrywać ich czyny w kategoriach prawa

powszechnego (common law). Nie sposób jednak było postawić ich w stan oskarżenia,

opierając się na przepisach odpowiednich ustawodawstw krajowych. Przed procesem

norymberskim zbrodni, o których popełnienie zostali oskarżeni naziści, nigdy nie

uznawano za zbrodnie w świetle naszego prawa kryminalnego; również społeczność

międzynarodowa nie podzielała poglądu, by były one zagrożone karą śmierci". MTW

odpowiadając na te zarzuty wskazał w treści wyroku przede wszystkim, że oskarżeni

dokonując agresji mieli świadomość działania sprzecznego z prawem międzynarodowym

ze względu na złamanie podpisanego przez Niemcy Paktu Brianda -Kellogga z 1928

roku, który delegalizował wojnę jako instrument polityki międzynarodowej. Do

wzmocnienia tej świadomości przyczyniało się także szereg deklaracji Ligi Narodów

potępiających wojnę agresywną, w których treści wprost nazywano ją zbrodnią.

Odnośnie zasady nullum crimen sine lege Trybunał stwierdził, że zasadna ta nie

ogranicza suwerennych uprawnień każdego państwa, lecz stanowi tylko bardzo ogólne

założenie wymiaru sprawiedliwości. Rozważając zarzut w tym aspekcie MTW doszedł do

konkluzji, że "Sumienie świata byłoby bardziej urażone, gdyby sprawcy takich czynów nie

byli ukarani, niż w wypadku gdy poniosą karę".

Co do podlegania przez Niemców przepisom Porozumienia londyńskiego

argumentowano, że Umowa londyńska obowiązuje w Niemczech, ponieważ przyjęła ją

jedyna suwerenna władza istniejąca w tym kraju. Przewodniczący Trybunału sędzia

Lawrence powołał się wyjaśniając zarzuty obrony na starą zasadę, że fakt podboju

nadaje państwu, które go dokonało przywilej stanowienia prawa wedle własnego

upodobania. Zachodnioeuropejscy prawnicy starali się ponadto wskazać, że same

pojęcia zawartych w porozumieniu zbrodni przeciwko pokojowi oraz zbrodni przeciwko

ludzkości nie stanowią definicji nowych zbrodni lecz odpowiadają od dawna istniejącej

doktrynie, torującej sobie drogę przez Konwencje haskie i zawartą w nich "klauzulę

Martensa", po próbę osądzenia winnych wszczęcia I wojny światowej. Zwolennikiem

takiej teorii był prokurator amerykański Jackson. Przekonany on był, że prawo

międzynarodowe, pojęte jako zbiór wiecznie żywych i stale doskonalących się zasad

moralnych i prawnych, kategorycznie potępiło wojnę agresywną, a traktaty

międzynarodowe wyjęły ją zdecydowanie spod prawa i uczyniły zbrodnią

międzynarodową. Podobne poglądy wyrażał sędzia francuski Donnedieu de Vabres.

Jego zdaniem prawo międzynarodowe nie było tylko prawem stanowionym, ale

znajdującym się w stanie ciągłego rozwoju i przemian zależnych od opinii światowej. Z

tego punktu widzenia wojna napastnicza i okrucieństwa w jej czasie popełnione były

czynami przestępczymi w chwili ich popełnienia, zatem zarzut orzeczenia przez MTW

prawa ex post jest nie do utrzymania. W doktrynie radzieckiej stare zasady prawa

rzymskiego zaliczono do formalno-dogmatycznych konstrukcji doktryny imperialistycznej,

zaś słuszność stosowania nowych pojęć w prawie międzynarodowym uzasadniano

odpowiadającemu w świadomości prawnej narodów poczuciu słuszności i

sprawiedliwości. Sędzia Nikitczenko starał się na jednej z rozpraw rozwiązać problem

stosowania prawa działającego wstecz ostrym wystąpieniem, że Trybunał ma stanowić

prawo a nie tylko je orzekać. Pozostali sędziowie dość skonsternowani taką teorią nie

przyjęli jej z aprobatą.

Kolejnym sposobem obrony przed Trybunałem było powoływanie się na rzymską zasadę

tu quoque ("ty także"). Obrońcy zarzucali, że również po stronie alianckiej miały miejsce

czyny stanowiące zbrodnie przeciwko pokojowi, zbrodnie przeciwko ludzkości i zbrodnie

wojenne. Przykłady takiego postępowania odnosiły się do jednego z dokumentów

oskarżenia, a mianowicie do wydanego przez Hitlera rozkazu o komandosach z 18 X

1942 r., który nakazywał zabijanie pojmanych alianckich komandosów i spadochroniarzy.

Istniały bowiem dobrze udokumentowane przypadki identycznego zachowania

Amerykanów. Także Brytyjczycy wydali w czasie wojny "Zbiór instrukcji prowadzenia

wojny nieregularnej", który został zdobyty przez Niemców, zaś jego treść znacząco

odbiegała od treści regulaminu haskiego. Na koncie aliantów znajdowało się także ponad

milion ofiar wśród ludności cywilnej zamordowanej podczas bombowych nalotów na

niemieckie miasta. Szacuje się, że Hamburgu w wyniku brytyjskich nalotów w lipcu 1943

r. zginęło przeszło 48 tys. mieszkańców, w Dreźnie w lutym 1945 r. - około 100 tys., w

Pforzheim - 20 tys. Dwa dni przed podpisaniem Umowy londyńskiej w przedmiocie

ścigania i karania zbrodniarzy wojennych państw Osi Europejskiej Amerykanie zrzucili

bombę atomową na Hiroszimę, powtarzając ten wyczyn nazajutrz po pamiętnym

Porozumieniu w nalocie na Nagasaki. Szacuje się, że w skutek wybuchu i późniejszych

powikłań zmarło ponad 217 tys. japońskich cywilów. Naloty na Tokio, którego drewniana

zabudowa została obrzucona bombami zapalającymi, pochłonęły ok. 160 tysięcy trupów.

Także z pewnością nie mniejszych naruszeń prawa międzynarodowego niż Niemcy

dopuścił się ZSRR. Warto wspomnieć chociażby agresję na Finlandię 30 listopada 1939

roku, atak 17 września 1939 roku na Polskę, aneksje Besarabii 26 czerwca 1940 roku,

aneksje nadbałtyckich państw neutralnych, zbrodnię katyńską, czy terror i masowe

przesiedlenia dotykające ludności "wyzwalanych" państw.

Odpowiedzią składu sędziowskiego na zarzut tu quoque podniesiony przez prof. Franza

Exnera, obrońcę Sztabu Generalnego i Naczelnego Dowództwa, były słowa

przewodniczącego Lawrence'a - "My nie dociekamy tutaj, czy inne mocarstwa złamały

postanowienia prawa międzynarodowego, czy popełniały zbrodnie przeciw ludzkości lub

zbrodnie wojenne, lecz czy dokonali tego oskarżeni". Jedynym oskarżonym, co do

którego milcząco uznano zarzut tu quoque był admirał Karl Dönitz. Eksperci państw

sprzymierzonych orzekli, że akt oskarżenia uzasadniony był co prawda normami

prawnymi uznanymi po roku 1918 przez główne mocarstwa, lecz w świetle nowych

sposobów prowadzenia wojny morskiej, okazały się one tak bardzo anachroniczne, iż nie

przestrzegał ich po prostu nikt. Słowa wyroku brzmiały: "Zważywszy fakt, że nie tylko

Niemcy prowadziły w sposób bezwzględny wojnę morską, wyrok przeciwko Dönitzowi nie

jest oparty na zarzucie naruszenia przez niego prawa międzynarodowego dotyczącego

prowadzenia wojny podwodnej". Chęć złożenia zeznań na korzyść obydwu niemieckich

admirałów zadeklarował nawet dowódca amerykańskiej Floty Pacyfiku, admirał Chester

Nimitz. Miał on zamiar poświadczyć o tym, że podobnie jak Kriegsmarine na Atlantyku i

morzach przyległych, nieograniczoną wojnę podwodną, wraz ze wszystkimi jej

konsekwencjami, prowadziła również US Navy na Pacyfiku.

Kolejnym zarzutem była tzw. klauzula powszechności zwana zasadą si omnes. Głosiła

ona, że jeśli choćby jedno z państw wojujących, uczestniczących w konflikcie, nie było

stroną umowy opatrzonej taką klauzulą - umowa taka w ogóle nie obowiązuje w danym

konflikcie, a więc nie obowiązuje również państw będących jej stronami. Zasada si

omnes przewidziana była w art. 2 IV Konwencji haskiej. Obrońcy oskarżonych twierdzili,

że przepisy Konwencji haskiej z 1907 roku o prawach i zwyczajach wojny lądowej oraz

przepisy Konwencji genewskiej z 1929 roku o traktowaniu jeńców wojennych mogą być

podstawą odpowiedzialności tylko wtedy, gdy wszyscy uczestnicy wojny byli stronami

tych Konwencji. Argumenty obrońców miały związek z oskarżeniem o nieludzkie

traktowanie radzieckich jeńców wojennych, bowiem ZSRR nie był sygnatariuszem

Konwencji genewskiej z 1929 roku. Trybunał odrzucił ten zarzut, stwierdzając, że w

czasie wojny reguły zawarte w Konwencjach haskiej i genewskiej dotyczące prawa

wojennego były już uznane przez wszystkie cywilizowane narody i uważano je za

zestawienie praw i zwyczajów wojennych obowiązujących powszechnie, niezależnie od

formalnego stosunku do konwencji.

Zarzut, że prawo międzynarodowe ma zastosowanie tylko do suwerennych państw, nie

zaś do jednostek, wyjaśniono w treści wyroku kontrargumentem głoszącym, że "w tej

sprawie Trybunał wyraża przekonanie, że prawo międzynarodowe naruszają osoby

żywe, a nie twory abstrakcyjne". Pozostałe dwa najpoważniejsze zarzuty dotyczyły

kwestii działania w imieniu państwa oraz działania na rozkaz. Odnośnie nich

wypowiadały się bezpośrednio przepisy Karty MTW (art. 7 i 8), o których była mowa

wyżej.

Znaczenie procesu norymberskiego było różnie oceniane przez literaturę prawniczą w

zależności od przynależności jej przedstawicieli do zwycięskich mocarstw. W całym

obozie państw socjalistycznych proces stał się symbolem zwycięstwa "dobra" - czyli

pokoju nad "złem", którego propagandowym uosobieniem był pokonany "faszyzm".

Związek Radziecki sprowadzał sens norymberskiego precedensu tylko do konieczności

ukarania wszystkich do końca zbrodniarzy hitlerowskich. W trakcie debat ONZ-owskich

starał się ograniczyć perspektywy karania zbrodni ludobójstwa wyłącznie do czynów

motywowanych ideologią hitlerowską lub podobnymi rasistowskimi doktrynami.

Zasadność działalności MTW, poczynione przez niego ustalenia i treść wydanego

wyroku nie mogły, pod żadnymi pozorami, podlegać jakiejkolwiek dyskusji w ramach

doktryny prawa międzynarodowego. Ci z prawników, którzy odwa- żyliby się na podjęcie

takowego wyzwania, nie przedarliby się ze swoimi poglądami przez gęste sito cenzury i

w najlepszym przypadku naraziliby na szwank swoją karierę naukową przez okrycie swej

osoby cieniem politycznych podejrzeń o sprzyjanie wrogom "jedynie słusznego" ustroju.

Inaczej sytuacja przedstawiała się po drugiej stronie "żelaznej kurtyny". W krajach

anglosaskich, a szczególnie w USA, nie brak było różnorodnych spojrzeń na norymberski

precedens. W dyskusję zaangażowali się liczni prawnicy amerykańscy (G. A. Finch, P. F.

Gault, Ch. Wenerstrum, H. F. Stone i inni). Swe opinie, nie zawsze zgodne z

powszechnie przyjętymi poglądami, wypowiadali nawet sędziowie Sądu Najwyższego

USA (m in. W.O. Douglas), profesorzy uniwersytetów (prof. H. Kelsen, prof. M.R.

Konvitz, prof. S. Hook, prof. J. Kunz, prof. F.B. Schick i inni). Również w Wielkiej Brytanii

środowisko prawnicze wdało się w szeroką dyskusje, broniąc opinii odmiennych od

oficjalnie utrwalonych (prof. Joad z Cambridge, prof. H.A. Smith i inni).

W Polsce, nim odzyskano pełnię swobody głoszenia własnych poglądów naukowych,

gorączka dotycząca dyskusji na temat procesu norymberskiego dawno zdążyła zelżeć.

Mimo wszystko jednak ciężkie doświadczenia naszego kraju wyniesione z ostatniej

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: