200003_wyeliminowac_malarie.pdf

le o raku dowiedzie. Czy jednak juý dziæ

potrafimy wykorzysta nasz wiedz«?

Badania mutacji prowadzcych do roz-

woju okreælonych nowotworw pozwa-

laj na opracowanie wielu testw diagno-

stycznych. Dzi«ki doskona¸ym narz«-

dziom, ktre da¸a nam wsp¸czesna bio-

logia molekularna, mamy moýliwoæ

wczesnego wykrycia raka, cho jeszcze

nie zawsze to si« udaje. Przede wszyst-

kim jednak dzi«ki znajomoæci statusu

waýnych z punktu widzenia transforma-

cji nowotworowej genw moýemy pro-

gnozowa przebieg choroby i dokona

wyboru najskuteczniejszej terapii. Nasza

obecna wiedza jest teý, jak pisze Wein-

berg, wykorzystywana do konstruowa-

nia testw, pozwalajcych na badanie

predyspozycji genetycznych do zapada-

nia na choroby nowotworowe.

Samolubna komrka jest æwietnym przy-

k¸adem dobrej popularyzacji nauki, a jed-

noczeænie æwiadectwem, ýe ogromna

wiedza i umiej«tnoæ stosowania proste-

go i zrozumia¸ego dla przeci«tnego czy-

telnika j«zyka pozwalaj przyst«pnie opi-

sywa skomplikowane mechanizmy

rzdzce æwiatem komrek. A naleýy

podkreæli, ýe nie jest to ¸atwe i proste.

Trzeba bowiem dysponowa umiej«tno-

æci syntezy wielu zjawisk metaboli-

cznych, rozumie, ýe przebieg jednego

procesu moýe wp¸ywa na inny, na

pierwszy rzut oka zupe¸nie z nim nie

zwizany.

Przywilejem recenzenta jest jednak po-

narzeka troch« na t¸umaczenie, wi«c mu-

sz« zg¸osi kilka zastrzeýeÄ zarwno do

t¸umacza, jak i do redakcyjnego opraco-

wania tekstu. Pierwsze z nich dotyczy

nazewnictwa. Juý w 1995 roku wi«kszoæ

biologw molekularnych uzgodni¸a, ýe

nazwy genw drukowane b«d kursy-

w, a ich bia¸kowych produktw czcion-

kami prostymi. Ponadto przyj«to, iý na-

zwy ludzkich genw i ich produktw

bia¸kowych powinny by pisane duýy-

mi literami. W tej materii w ksiýce brak

konsekwencji. Tytu¸ orygina¸u Ð ãOne re-

negade cell...Ó Ð lepiej by¸oby przet¸uma-

czy jako ãZdradziecka komrkaÓ. Tym

bardziej, ýe tytu¸ Samolubna komrka przy-

wodzi na myæl niedawno wydan pozy-

cj« Dawkinsa zatytu¸owan Samolubny

gen , w ktrej kontekst dla przymiotnika

ãsamolubnyÓ jest zupe¸nie inny.

Ponadto do t¸umaczenia wkrad¸o si«

kilka nieæcis¸oæci: na przyk¸ad na stronie

92 mowa jest o retinoblastomie jako o gle-

jaku siatkwki, podczas gdy prawid¸o-

wa nazwa to siatkwczak zarodkowy

(cz«æciej nazywany po prostu siatkw-

czakiem); na stronie 97 czytamy o gubie-

niu jednej z miliona kopii genu, na-

tomiast w ca¸ym genomie jest ich wed¸ug

najnowszych danych ãzaledwieÓ 142 tys.;

nie powinno si« teý mwi o bia¸ku sta-

nowicym produkt genu RB jako o reti-

noblastomie (s. 175), poniewaý jest to na-

zwa jednostki chorobowej.

Takie b¸«dy moýna znale jeszcze

w kilku innych miejscach, ale w sumie

nie umniejszaj one dobrego wraýe-

nia, jakie odnosi si« przy czytaniu tej

ksiýki. Jest to bardzo waýna pozycja

dla wszystkich, ktrzy chc zrozumie

skomplikowany proces transformacji

nowotworowej. Ale to teý ksiýka

odzierajca czytelnikw ze z¸udzeÄ, ýe

rozwizanie problemu chorb nowo-

tworowych nastpi w najbliýszym dzie-

si«cioleciu. Polecam j przede wszyst-

kim uczniom, studentom i pocztkuj-

cym naukowcom. I to nawet nie ze

wzgl«du na tematyk«, ktra zreszt mo-

im zdaniem stanowi najwi«ksze wy-

zwanie dla wsp¸czesnej biologii. Po-

lecam j, gdyý publikacja ta pokazuje,

ýe w nauce nie ma problemw ma¸o

waýnych. I ýe czasami nawet pozornie

niezbyt waýne odkrycie moýe okaza

si« prze¸omowe i niezwykle istotne dla

ludzi.

Janusz A. Siedlecki

Recenzje wielu ciekawych ksiýek popularnonauko-

wych moýna znale na stronie: www.latarnik.pl;

Same zaæ ksiýki kupi w ksi«garni internetowej:

www.merlin.com.pl

KOMENTARZ

ZADZIWIENIA

Philip i Phylis Morrison

Wyeliminowa malari«

cztku 1900 roku, w¸oscy epi-

demiolodzy przeprowadzili

niezwyk¸y jak na owe czasy ekspery-

ment. Domy obj«tych nim rodzin, ýyj-

cych w rejonach, gdzie wyst«powa¸a

malaria, zwana teý zimnic, zabezpie-

czyli g«st moskitier; mieszkaÄcom po-

stawiono warunek, by nie opuszczali

domw po zmierzchu. Malaria dotkn«-

¸a tylko 10 spoærd 207 majcych ochro-

n« osb, podczas gdy z 51 pozbawio-

nych jej ssiadw zapad¸o na t« chorob«

aý 44. Nie by¸o wtpliwoæci: to komary

s odpowiedzialne za n«kajce ludzi od

dawien dawna okresowe ataki gorcz-

ki, ktre nie szcz«dzi¸y nawet rodowi-

tych rzymian.

Dobry pomys¸. Moskitiera powstrzy-

muje komary Ð i w konsekwencji chro-

ni przed malari. Wypada tu przy-

pomnie, kto pierwszy odkry¸ podob-

n zaleýnoæ: otý by¸ to Francesco

Redi, lekarz na dworze florenckim, kt-

ry w 1668 roku obserwowa¸, co stanie

si« z dwoma pozostawionymi na dwo-

rze kawa¸kami mi«sa, z ktrych jeden

by¸ os¸oni«ty g«st siatk, a drugi nie.

Muchy mog¸y si« do niego dobra bez

przeszkd i wkrtce roi¸o si« na nim od

ich larw, podczas gdy na znajdujcym

si« obok chronionym gaz och¸apie nie

by¸o ich. A zatem nie powstaj one sa-

me z siebie, z kurzu czy z powietrza,

inaczej os¸ona nie zapobieg¸aby ich

pojawieniu si«.

W 1900 roku by¸o wiadomo, ýe ma-

lari« powoduj mikroskopijne pierwot-

niaki, dzisiaj znamy szczeg¸y ich skom-

plikowanego cyklu rozwojowego. Naj-

pierw rozmnaýaj si« w organizmie

zakaýonej samicy komara. Potem,

wstrzykni«te przez ni do krwiobiegu

cz¸owieka, docieraj do komrek uk¸a-

du siateczkowo-ærdb¸onkowego w-

troby i æledziony. Tam rosn, ýywic si«

ich kosztem, po czym dziel si« wielo-

krotnie, atakujc kolejne komrki. Na-

st«pnie przedostaj si« do czerwonych

krwinek i rozrastaj si«, aý wype¸ni je

ca¸e. Wwczas rozpadaj si« na osobni-

ki potomne, ktre rozrywaj krwinki,

wydostaj si« do osocza i atakuj na-

st«pne erytrocyty. Taka wielomiliardo-

90 å WIAT N AUKI Marzec 2000

D ok¸adnie sto lat temu, na po-

wa armia pasoýytw sieje spustoszenie

wærd czerwonych cia¸ek krwi, ktre

w regularnych odst«pach czasu gin,

przy czym ich rozpad nast«puje rwno-

czeænie. Prowadzi to do utraty duýej ilo-

æci hemoglobiny, a w efekcie do ostrej

anemii i objawia si« okresowymi ataka-

mi wysokiej gorczki i dreszczami, wy-

wo¸anymi zatruciem chorego uwolnio-

nymi produktami przemiany materii

zarodcw oraz resztkami zniszczonych

krwinek. Nawroty choroby nast«puj-

ce po kilkudniowych okresach popra-

wy s wynikiem rozwoju kolejnych po-

koleÄ pasoýyta, ktre rozmnaýaj si«

jednoczeænie jak na komend«. Cz«æ kr-

ýcych z krwi zarodcw przekszta¸-

ca si« w gametocyty, ktre trafiwszy do

organizmu komara, rozmnaýaj si«

p¸ciowo i tworz po kolejnych skompli-

kowanych przemianach postacie inwa-

zyjne Ð sporozoity. Te zaæ, nagromadzo-

ne w gruczo¸ach ælinowych, czekaj, aý

z¸akniona krwi samica wstrzyknie je na-

st«pnej osobie.

îw misterny cykl to klasyczny przy-

k¸ad koewolucji. Malaria bowiem, w

przeciwieÄstwie do zespo¸u nabytego

niedoboru odpornoæci (AIDS), nie jest

chorob now. Wiele ssakw, ptakw,

a nawet gadw zapada na podobn,

przenoszon przez komary chorob«.

Zapewne jest ona znacznie starsza od

gatunku ludzkiego Ð ca¸kiem moýli-

we, ýe n«ka¸a juý naszych cz¸ekokszta¸t-

nych przodkw. Opisano cztery gatun-

ki zarodcw malarii pasoýytujcych u

ludzi; przenoszone s one z jednego

cz¸owieka na drugiego przez kilka ga-

tunkw komarw z rodzaju widliszek

(Anopheles) .

Jak poradzi sobie z tym gronym

przeciwnikiem? Walk« z infekcj pod-

j¸ najpierw genom ludzki. Wiele osb

pochodzcych z zachodniej Afryki ma

wrodzon cech« biochemiczn, niespo-

tykan u mieszkaÄcw innych regio-

nw naszej planety. Ich hemoglobina

jest tylko nieznacznie zmodyfikowana:

odpornoæ na zakaýenie okupiona jest

zwykle jedynie drobnym ograniczeniem

funkcji. Powszechnie wiadomo, ýe ýy-

cie na terenach bagiennych nie sprzyja

zdrowiu, za co w duýej mierze odpo-

wiedzialne s komary. Oczywiæcie, nikt

nie lubi ich uk¸u. Moýna si« przed ni-

mi obroni, stosujc siatki w drzwiach

i oknach, jeszcze taÄsze jest os¸anianie

¸ýek moskitierami (ostatnio pojawi¸y

si« ulepszone moskitiery impregnowa-

ne ærodkami owadobjczymi). Osusza-

nie bagien, kanalizacja, brukowanie ulic,

trzymanie zwierzt w bezpiecznej od-

leg¸oæci od ludzi, uszczelnianie domw,

skrcenie czasu pracy na powietrzu, po-

moc lekarska Ð wszystko to w zamoý-

nych krajach pomog¸o zwalczy koma-

ry i malari«. Dziæ najwi«kszy problem

dotyczy terenw o gorcym wilgotnym

klimacie, chociaý do niedawna na mala-

ri« moýna by¸o zachorowa latem na-

wet w Danii.

Wreszcie nauczyliæmy si« zwalcza sa-

me pasoýyty. Gorzka w smaku kora chi-

nowca stanowi jego ochron« przeciwko

wielu naturalnym wrogom. To w¸aænie

z niej wyodr«bnia si« chinin«, ktra prze-

twarzana jest w chlorochin«, najskutecz-

niejszy ærodek przeciwmalaryczny ostat-

nich lat. (Jedna pastylka profilaktycznie

raz w tygodniu nadal obowizuje. ûeby

tylko nie zapomnie, powtarzaliæmy so-

bie, kiedy kilka lat temu przebywaliæmy

w po¸udniowej Afryce i w Indiach.) Do-

st«pne s teý inne skuteczne lekarstwa,

na przyk¸ad artemisinin*, otrzymany nie

tak dawno przez chiÄskich i wietnam-

skich farmaceutw z liæci bylicy rocznej

(Artemisia annua) .

Przytaczamy tu statystyk« ofiar mala-

rii od 1900 roku za raportem åwiatowej

Organizacji Zdrowia (WHO) z 1999 roku.

I tak w 1930 roku ryzyko zgonu wsku-

tek malarii w subsaharyjskiej Afryce by-

¸o tylko nieznacznie wi«ksze niý w in-

nych regionach naszego globu. W 1970

roku w rezultacie intensywnej kampanii

przeprowadzonej na ca¸ym æwiecie ry-

zyko zgonu na t« chorob« dla mieszkaÄ-

cw krajw Afryki, leýcych na po¸udnie

od Sahary, zmniejszy¸o si« o po¸ow«,

cho poprawa sytuacji nie nast«powa¸a

tam tak szybko jak gdzie indziej. Jednak

w roku 1997 malaria przystpi¸a tam do

kontrataku. PrawdopodobieÄstwo æmier-

ci wzros¸o prawie dwukrotnie, podczas

gdy w innych cz«æciach æwiata bardzo

szybko si« zmniejsza¸o. Dziæ mieszkaÄco-

wi czarnej Afryki 160 razy bardziej za-

graýa, ýe umrze na malari« niý cz¸owie-

kowi ýyjcemu gdziekolwiek indziej.

Prawie milion osb umiera tam co rok

na t« chorob«, szeæ razy wi«cej niý w po-

zosta¸ych rejonach æwiata.

Co spowodowa¸o nawrt choroby?

Tam, gdzie ýyj komary, na jednego

cz¸owieka przypada ærednio sto ich

uk¸u rocznie. Natomiast nie zabezpie-

czonego mieszkaÄca zachodniej Afryki

komary uk¸uj w tym samym czasie

1000 razy. Leýce na po¸udnie od Saha-

ry kraje afrykaÄskie to kolebka malarii.

årodowisko naturalne, klimat, sposoby

uýytkowania ziemi, podobnie jak panu-

jcy tam niedow¸ad organizacyjny, przy-

czyniaj si« do szybkiego rozprzestrze-

niania choroby. W podejmowanych

w po¸owie ubieg¸ego stulecia kampa-

niach zwalczania malarii wykorzysty-

wano proste ærodki Ð zarwno leki pro-

filaktyczne, jak i budzcy dziæ obawy,

lecz wyjtkowo skuteczny ærodek owa-

dobjczy DDT przeciwko komarom by-

¸y tanie. Sukces odniesiony w ten spo-

sb nie trwa¸ d¸ugo. Okaza¸o si«, ýe w re-

zultacie selekcji pojawi¸y si« komary

uodpornione na ten insektycyd i paso-

ýyty nie poddajce si« dzia¸aniu po-

wszechnie stosowanych lekw. W nie-

ktrych okolicach nasili¸o si« wyst«po-

wanie rzadkiej do niedawna z¸oæliwej

postaci malarii, wywo¸ywanej prawdo-

podobnie przez æwieýo powsta¸y szczep

pasoýyta, ktry lepiej niý inne przysto-

sowa¸ si« do rozwoju w organizmie cz¸o-

wieka. Ubogich wieæniakw nie sta na

kupno odpowiedniej iloæci lekw, a wi«c

maj nik¸e szanse wyzdrowienia. I tak

decyzja, aby w krajach afrykaÄskich nie

realizowa odr«bnego programu walki

z malari, doprowadzi¸a w tym rejonie

æwiata do katastrofy.

Biologia molekularna ma w zanadrzu

jeszcze jedn broÄ: szczepienia. Ale

przeciwnik, zarodziec malarii, to nie wi-

rus ani bakteria, ale pierwotniak, ktry

osiga d¸ugoæ do 15 µm. To organizm

eukariotyczny, jak my wyposaýony

w jdro komrkowe i zesp¸ chromoso-

mw umoýliwiajcych utworzenie no-

wych kombinacji poærd 6 tys. juý zma-

powanych genw. Jego przedni koniec

tworzy penetrujc cz«æ, tzw. zesp¸

apikalny, s¸uýcy do wyszukiwania

i przytwierdzania si« do ofiary, czyli na-

szych czerwonych krwinek. Zmiennoæ

genetyczna, ktr przejawia, powoduje,

ýe sam ludzki uk¸ad odpornoæciowy

niewiele przeciwko niemu moýe zdzia-

¸a. Specjaliæci prowadz badania nad

dziesitkami bia¸ek, ktre mog¸yby wy-

tworzy w¸aæciw kombinacj« przeciw-

cia¸ do zwalczenia infekcji.

WHO jeszcze raz przypuæci¸a atak na

malari«, tym razem szturmujc jej ostat-

ni fortec« w krajach afrykaÄskich na

po¸udnie od Sahary. Rozpocz«¸a si« ope-

racja pod has¸em ãZlikwidowa mala-

ri«Ó. Dzi«ki wsp¸pracy mi«dzy lecznic-

twem prywatnym i publicznym

usprawnia si« dzia¸anie miejscowych

systemw opieki zdrowotnej i udost«p-

nia rýnorodne leki w odpowiednich

iloæciach. åwiat b«dzie mg¸ oczekiwa,

ýe wydajc stosunkowo niewiele Ð mi-

liard dolarw rocznie Ð zmniejszy si«

o po¸ow« (wynoszc dziæ milion) licz-

b« æmiertelnych ofiar malarii. Aý docze-

kamy wreszcie chwili, kiedy jakaæ su-

pernowoczesna szczepionka nareszcie

po¸oýy kres tej chorobie.

* Artemisinin i jego pochodne, na przyk¸ad arte-

nam, s stosunkowo now grup lekw przeciwma-

larycznych, stosowanych zw¸aszcza w leczeniu zim-

nicy z¸oæliwej (tropikalnej), wywo¸ywanej przez

zarodca sierpowatego ( Plasmodium falciparum ).

Lecznicze w¸aæciwoæci bylicy rocznej, z ktrej liæci

otrzymuje si« ten zwizek, znane by¸y w Chinach

juý przed ponad 2 tys. lat (przyp. red.).

å WIAT N AUKI Marzec 2000 91

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: