Orientacja patogenetyczna i salutogenetyczna w psychologii klinicznej. H. Sęk
1. Charakterystyka podejścia patogenetycznego.
Zgodnie z modelem biomedycznym uważa się, że działanie patogenu (czynnika chorobotwórczego) zmienia stan i funkcjonowanie organizmu, powodując stan chorobowy. Odkrycie czynników chorobotwórczych i ich patomechanizmów (tj. mechanizm współdziałania czynników chorobowych, które leżą u podłoża objawów chorobowych i tworzą strukturę procesów chorobowych) umożliwiło podział chorób na zakaźne, urazy, zatrucia metaboliczne, cywilizacyjne.
W psychopatologii i psychiatrii czynniki chorobotwórcze dzieli się na czynniki:
· Psychogenne: czynniki związane z uczeniem się zaburzeń, z zaburzeniem procesów regulacji, rozwój struktur osobowości, rozwoju więzi, warunków socjalizacyjnych, związane z działaniem trudnych sytuacji powodujących urazy.
· Somatogenne: czynniki patogenne chorób somatycznych i ich korelaty powodujące zaburzenia układu nerwowego - zakaźne, toksyczne, metaboliczne.
· Endogenne: cz. Związane z predyspozycją genetyczną i właściwościami konstytucjonalnymi człowieka jak cechy temperamentu i niektóre właściwości układu fizjologicznego i nerwowego.
W pracach psychologicznych czynniki patogenne dzielimy:
· Biologiczne: genetyczne, konstytucjonalne i somatyczne.
· Psychologiczne: sytuacyjne i osobowościowe
· Społeczno-kulturowe
Najczęściej choroby powstają na skutek współdziałania wielu powiązanych ze sobą czynników. Teoria etioepigenezy Tadeusza Bilikiewicza wg której etiologia i patogeneza zaburzeń psychicznych są zjawiskami wielowymiarowymi i dynamicznymi. Wyjaśnia jak w toku ontogenezy nakładają się na siebie czynniki i warstwy procesu patogenetycznego. Warstwa I to podłoże dziedziczno-konstytucjonalne, działają w niej czynniki usposabiające, czyli predysponujące do zaburzeń, ale nie muszą decydować o ich wystąpieniu, są to czynniki ryzyka patologii. Warstwa II to czynniki etiopatogenetyczne uszkadzające lub zakłócające funkcjonowanie OUN. Warstwa III tworzą nakładające się cechy zespołów psychopatologicznych. Działają w niej czynniki wyzwalające zaburzenia i nadające im konkretną treść, określone jako czynniki patoplastyczne.
Model podatność-stres, czyli model współdziałania wielu czynników w genezie zaburzeń, podatność na zaburzenia określana jest przez predyspozycje jednostki, które mogą być spowodowane czynnikami biologicznymi, psychologicznymi i społeczno-kulturowymi- są one wazne ale nie są bezpośrednimi sprawcami zaburzeń. Musi zadziałać jeszcze stresor- sytuacja trudna, codzienne obciążenia lub krytyczne wydarzenia życiowe. Stresor+ podatność= zaburzenia.
Współcześnie w etiopatologii rozważa się zamiast mechanizmów przyczynowych działanie zespołów ryzyka zaburzeń (powodują zwiększone prawdopodobieństwo wystąpienia patologii). Model czynników ryzyka (Levi 1974 r. ) opracowany w wyniku badań chorób serca, choroby niedokrwiennej i zawału. Stwierdzono ze do tych chorób dochodzi na skutek nakładania się biologicznych, osobowościowych, tempera mentalnych, behawioralnych czynników ryzyka i stresu życiowego. Im więcej czynników tym większe prawdopodobieństwo zaburzenia.
Koncepcja Leviego ma wiele wspólnego z modelem P-S : predyspozycje człowieka i wzory reagowania tworzą indywidualny program, który pozostaje w sprzeczności z wymaganiami życia.
2. Charakterystyka podejścia salutogenetycznego.
Model salutogenetyczny (Antonovsky 1979 r.) zakłada ze normalnym stanem funkcjonowania człowieka jest dynamiczny stan równowagi. Człowiek nieustannie spotyka się z bodźcami na które reaguje i do których się dostraja, aby zachować równowagę procesów życiowych na pewnych optymalnych dla funkcjonowania poziomie. Wg A. zdrowie można opisać jako kontinuum i określić różne jego poziomy. Wprowadził wymiar zdrowia i choroby stosując określenia health ease (HE) i dis ease (DE):
· HE oznacza pełne, idealne zdrowie fizyczne, psychiczne i społeczne.
· DE stan głębokiej choroby zagrażający zdrowiu.
Poziom zdrowia to stan procesów równoważenia w czasie. Zależy od transkacji pomiędzy spostrzeganymi wymaganiami, stresorami, zasobami i wzorcami zachowań. To miejsce na wymiarze HE-DE. Wg A. czynniki które wpływają na zachowanie, rozwój i powrót do zdrowia to:
· Uogólnione zasoby odpornościowe
· Stresory
· Poczucie koherencji- oznacza globalną orientację człowieka, składa się ze zdolności zrozumienia wydarzeń (ang. comprehensibility), poczucia zaradności (ang. manageability) i poczucia sensowności (ang. meaningfulness) podejmowania zaangażowania i kreowania własnego życia
· Zachowania, styl życia
3. Uogólnione zasoby odpornościowe.
Są to właściwości jednostki, grupy, środowiska i kultury, które wyróżniają się cechą funkcjonalną umożliwiającą unikniecie stresorów i usprawnienie procesu radzenia sobie z wymaganiami w ten sposób, że zapobiegają przekształceniu się napięcia w stan stresu: pomagając zwalczyć stresory, sprzyjają ochronie zdrowie i procesom zdrowienia. Do uogólnionych zasobów można zaliczyć właściwości człowieka i cechy środowiska, w którym żyje. Zasoby tkwiące w zasobach materialnych, społeczno- kulturowych, we właściwościach psychicznych jednostki. Zasoby odpornościowe takie jak typ OUN, sprawność zmysłowa, ruchowa, inteligencja mają charakter wrodzony.
4. Stresory.
Antonovsky stresorem nazywa każdy element który powoduje entropię, napięcie i sprzeczność. Stresory: psychospołeczne, fizyczno- biologiczne, krótkotrwałe, długotrwałe, działające przewlekle. Mogą pochodzić z środowiska zewnętrznego człowieka, z jego otoczenia, z wnętrza człowieka, z jego ciała i psychiki i również z relacji człowiek- otoczenie. Kategoria codziennych uciążliwości (dayly hassles, Lazarus, Folkman, 1984) wg której nagłe i drobne życiowe przeszkody życiowe, stanowią obciążające tło i podwyższają napięcie. Mają charakter negatywny, nękający. Kategoria krytycznych wydarzeń życiowych (sęk, 1997) – stresowe wydarzenia zmiany życiowej. Źródłem są czynniki endogenne i egzogenne., dotyczy różnych sfer życia. Obejmuje wydarzenia katastroficzne, związane z kryzysami rozwojowymi.
Napięcie przeradza się w stres i wychodzą objawy zaburzeń gdy energia i dostępne zasoby okazują się niewystarczające, aby zaradzić wymaganiom.
5. Poczucie koherencji jako zmienna kluczowa dla zdrowia.
Antonovsky poczuciem koherencji nazwał centralny czynnik który powoduje, że ludzie radzą sobie ze stresorami, nie chorują lub szybko wracają do zdrowia. Wpływa pozytywnie na poziom zdrowia i mechanizmy radzenia sobie ze stresem. Jest ogólnym nastawieniem orientacyjnym, wyrażającym trwałe i dynamiczne przekonanie o przewidywalności i racjonalności i własnego położenia życiowego. Przedstawił to poczucie jako zmienną przynależną jednostce, składającą się z trzech komponentów: 1)bodżce napływające ze środowiska wewnętrznego i zewnętrznego, są przewidywalne i wytłumaczalne, 2) ma dostęp do bodźców które pozwolą mu sprostać wymaganiom. 3) wymagania te są dla niego wyzwaniem wartym wysiłku i zaangażowania. Składniki koherencji:
· Poczucie zrozumiałości- w jakim stopniu człowiek spostrzega napływające info, czy są spójne uporządkowane.
· Poczucie zaradności, sterowalności- stopień w jakimi człowiek spostrzega zasoby jako wystarczające, przekonanie że dostępne są zasoby zaradcze chodź nie muszą yć jego własnością np. autorytety, Bóg.
· Poczucie sensowności- stopień w którym człowiek czuje że życie ma sens, ze wymagania są warte zaangażowania.
6. Zachowania zdrowotne, styl życia.
Każda skuteczna konfrontacja ze stresorami wpływa bowiem zwrotnie na umacnianie poczucia koherencji, rozwój zasobów, zwłaszcza pod postacią kompetencji zaradczej. Te mechanizmy zależą od kontekstu historycznego, zmiennych społeczno- kulturowych. Działają tu wzory opieki i systemy ról społecznych, od których zależy czy doświadczenie człowieka spełnia wymagania, decydujące o rozwoju poczucia koherencji- a są to stałość, równowaga między niedociążeniem i przeciążeniem stymulacji oraz aktywny udział w kształtowaniu doświadczeń.
CZY MODELE PATOGENETYCZNY I SALUTOGENETYCZNY MOŻNA UZNAĆ ZA KOMPLEMENTARNE?
Te dwa podejścia nawzajem się uzupełniają. Model S. służy wyjaśnianiu genezy zdrowia, jest ważne gdy chcemy lepiej poznać procesy zdrowienia. Badamy zasoby odpornościowe i jego środowiska na poziomach biologicznym, psychologicznym, społeczno- kulturowym oraz określamy poczucie koherencji. Gdy mówimy o modelu podatność- stres można dodać jeszcze podatność-stres vs. Odporność. Wtedy myślimy jednocześnie w kategoriach pato- i salutogenetycznych. To czy wydarzenia obciążające doprowadzą do choroby, czy wzmocnią zdrowie zależą od czynników:
· Rodzaju stresorów: siła, nagłość, czas trwania
· Oceny stresorów
· Osobowości: podatnej lub odpornej
· Nawyków reagowania: strategie zaradcze
· Zasobów środowiska
Gdy te czynniki się nakładają możemy rozpoznać równocześnie ogniwa i tendencje P i S.
Anna-Helena1