Religia cywilna.doc

Temat: „Religia cywilna”

-      pojęcie religii cywilnej

-      funkcje religii cywilnej

-      koncepcja religii cywilnej Rousseau

-      koncepcja religii cywilnej Bellaha

-      koncepcja religii cywilnej Luhmanna

Pojęcie religii cywilnej

                            Tematem mojego referatu jest pojęcie religii cywilnej, która bywa również określana  jako religia obywatelska” czy też „religia obywatela”. Pojęcie to przedstawiane i oceniane jest różnie w zależności od podejścia danego socjologa religii czy też komentatorów politycznych. Pochodzi ono od postaci Jeana- Jacquesa Rousseau [1]który jako pierwszy dostrzegł, że państwo na wskutek wielości wyznań i organizacji religijnych utraciło swoją religijną legitymację. Według niego przezwyciężenie stanu anomii [2] społeczeństwa i państwa wymagało stworzenia jednej religii, która funkcjonowała by ponad istniejącymi ugrupowaniami religijnymi. Jedynie taka religia mogłaby przyczynić się do zjednoczenia wszystkich obywateli w państwie.  Filozof użył tego pojęcia w rozdziale 8 swojej książki „Umowa społeczna”po to aby zdefiniować moralne oraz duchowe fundamenty społeczeństwa. Dla niego religia cywilna była postrzegana jako forma społecznego cementu, pomagająca połączyć państwo ze społeczeństwem. Uważa on ponadto , że państwo powinno ogarniać całość życia obywatela i że obywatel powinien oddawać całe swoje istnienie państwu. Państwo powinno zatem wchłonąć społeczeństwo obywatelskie, a przynajmniej ściśle je kontrolować. Jednocześnie trzeba jednak zaznaczyć, iż religia dla Rousseau nie miała wymiaru uniwersalnego, była religią państwową, której głównym zadaniem miało być wpajanie cech niezbędnych każdemu obywatelowi. Wyróżnił on bowiem trzy rodzaje religii. Pierwsza — religia człowieka, jest „czystą i prostą religią Ewangelii, prawdziwym teizmem[3], który można nazwać boskim prawem naturalnym”. Druga — religia, która miała działać w służbie państwa „posiada swoje własne dogmaty, własne ceremonie, własny kult zewnętrzny, ustanowiony prawem, a poza jednym narodem, który ją wyznaje, wszystko jest dla niej niewierne, obce, barbarzyńskie”. Trzecia nadaje ludziom dwa systemy prawodawcze, „dwie głowy, dwie ojczyzny, poddaje ich powinnościom sprzecznym i nie pozwala im być jednocześnie pobożnymi i obywatelami” . Rousseau najwyżej ceni sobie ten drugi rodzaj religii, która umacnia w człowieku jeden system wartościowania, system pomocny państwu w spełnianiu swej roli. Tak rozumiana religia cywilna w ujęciu Rousseau w zasadzie nie znalazła kontynuatorów.  Powrót do niej, choć nieco w innym jej znaczeniu  nastąpił dopiero w roku 1967, a nastąpiło to w eseju opublikowanym przez Roberta Nelly'ego Bellaha amerykańskiego socjologa i pedagoga, który służył 30 lat jako profesor socjologii na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley. Jest to jeden z najbardziej wpływowych socjologów naszych czasów. W eseju zatytułowanym „Civil Religion in America”autor postawił tezę, że w USA obok Kościołów istnieje pewna forma religii, której treść zawiera orientację na wartości amerykańskiego społeczeństwa takie jak: odniesienie do Boga jako najwyższego autorytetu, prawo i porządek, rytuały związane ze świętami amerykańskimi. W przypadku Stanów Zjednoczonych utrzymywany do II wojny światowej izolacjonizm sprawił, że przez długie lata właściwie nie miały one punktu odniesienia, który pomagałby im określać własną tożsamość. Wspólna religia w społeczeństwie tak silnie zróżnicowanym wyznaniowo nie była możliwa. Powstał jednak zbiór poglądów, które tworzą amerykańską tożsamość. Utrzymuje się pogląd, że religia obywatelska Stanów Zjednoczonych to zlepek odziedziczony z tradycji  żydowsko- chrześcijańskiej przejawiający się w różny sposób. Możemy to zaobserwować np. gdy przywódcy polityczni odwołują się do „oczywistego przeznaczenia narodu”, albo kładą rękę na Biblii, składając przysięgę przed objęciem urzędu, nawiązując przez to do podstawowego wyznania: „wierzymy w Boga”.Religia obywatelska w USA ma własne rytuały, które jednoczą naród pomimo różnic wyznaniowych. Zaliczamy do nich eksponowanie narodowych symboli, honory oddawane fladze, przysięgę wierności, publiczne nadanie obywatelstwa z nieodłącznym hymnem w tle. Spektakle religijne, które mogą drażnić Europejczyka, są płaszczyzną znaków doskonale rozumianych przez obywateli Stanów Zjednoczonych. Istnieją dwa sporty narodowe – mecze baseballowe i futbol amerykański, wiece przedwyborcze, parady, mobilizujące kampanie. Tę swoistą religię obywatelską najlepiej scharakteryzował Berndt Ostendorf[4]: według niego „Religia cywilna oparta jest na pięciu filarach: po pierwsze – na demokracji; po drugie – na wolności w podwójnym sensie (wolności od ucisku i wolności do indywidualnego szczęścia); po trzecie – na sprzeciwie wobec tyranii i scentralizowanej władzy, a więc na lokalizmach silnych oddolnych struktur demokratycznych; po czwarte – na indywidualizmie[5]; po piąte – na wierze w postęp w obrębie historii zbawienia”.

              R Bellah zapoczątkował szerszą dyskusję nad religią cywilną w USA i w Europie. Udział w niej wzięło wielu uczonych z różnych krajów, najwięcej z USA i Niemczech. Ze względu na szereg rozmaitych sposobów interpretacji religii cywilnej w literaturze przedmiotu nie spotyka się jej jednolitej definicji, niemniej jednak zwraca się uwagę na występowanie w niej wspólnych symboli, rytuałów i orientacji na wartości, które łączą członków społeczeństwa. Wspomniany Bellah, który przekłada ten termin również nad inne bardziej neutralne np. „polityczna religia”, „religia republiki”, „publiczna pobożność” uwzględnia w jej definicji w  szczególności nacisk na wierzenia, symbole i rytuały. Uważa on, że jest ona zakorzeniona w historii i tradycji jest to według niego religia narodowa i polityczna skonstruowana na użytek wszystkich ludzi- obywateli oraz sprawujących nad nimi władzę. Inaczej mówiąc podmiotem tej religii są wszyscy członkowie państwa- rządzący i rządzeni.

Funkcje religii cywilnej

              Religia cywilna w zamierzeniu jej twórców i zwolenników pełni funkcje mające niewiele wspólnego z religią. Można je nawet potraktować jako funkcje pozareligijne. Spośród wielu funkcji najważniejsze wydają się trzy: integracyjna, legitymizacyjna i wychowawcza. Są to tzw. funkcje wewnętrzne.

-        Funkcja integracyjna polega na zespoleniu ludzi wokół pewnych prawd i wartości oraz na utrwaleniu tego zespolenia poprzez rytuały. W ujęciu różnych autorów religii cywilnej akcenty wymienionych elementów i ich wpływ na integrację są różnie rozłożone.

-        Funkcja legitymizacyjna polega na usprawiedliwieniu i uzasadnieniu zarówno porządku politycznego, jak i sprawujących władzę. Doskonałym odnośnikiem do tej funkcji religii cywilnej jest przykład składania przysięgi przez Johna Fitzgeralda Kennedy'ego [6]jedynego katolickiego  prezydenta Stanów Zjednoczonych ,autora słynnych słów „Nie pytaj, co twój kraj może zrobić dla ciebie, zapytaj, co ty możesz zrobić dla swojego kraju”, który obejmując urząd prezydenta odwołał się do narodu i Boga Wszechmogącego (Almighty God) jako najwyższego autorytetu, by zgodnie z wolą narodu oraz Boga jak najlepiej wykonywać powierzony mu mandat. 

              Można tutaj jako ciekawostkę wymienić fakt, że inauguracje prezydenckie nie zaczynały się od modlitwy aż do roku 1937. Być może dopiero kryzys tamtych czasów skierował ludzkie myśli ku Bogu. Również treść przysięgi wzbogacana jest coraz częściej  o słowo „Tak mi dopomóż Bóg”, W rzeczy samej, Pierwszy Kongres wymagał w 1789 r. od sędziów i urzędników, by do treści swoich przysiąg dodawali „tak mi dopomóż Bóg”. Mimo że zdanie to nie jest wymagane, by przysięga była ważna, z całą pewnością – biorąc pod uwagę jego długą historię i powszechne stosowanie – nie jest ono niekonstytucyjne. 20 stycznia 2009 roku w swojej przysiędze zawarł je również 44 prezydent Stanów Zjednoczonych Barack Obama. [7]

Ostatnią spośród trzech funkcji religii cywilnej jest:

-        Funkcja wychowawcza, która polega na uświadomieniu partykularnych interesów i konieczności ich przezwyciężania dla dobra wspólnego wszystkich ludzi- obywateli. W kształtowaniu takiej świadomości powinny brać udział wszystkie instytucje wychowania bezpośredniego, w tym także Kościoły, oraz instytucje wychowania pośredniego, zwłaszcza mass media[8]

              Oprócz funkcji wewnętrznych wyróżnia się również funkcje zewnętrzne polegające na posłannictwie religii cywilnej innym narodom i państwom. Przykładem może być tutaj zalecana przez rządy USA misja praw człowieka oraz demokracji w świecie. Jak zwraca jednak uwagę Ksiądz Profesor Władysław Piwowarski były kierownik Katedry Socjologii Religii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego religia cywilna jawi się współcześnie bardziej jako tzw. „pobożne życzenie, jawi się jako rzeczywistość mało opisana i zanalizowana w rożnych narodach, społeczeństwach czy państwach. Do najbardziej znanych koncepcji tej religii zalicza się koncepcję wspomnianych już w mojej pracy autorów J.J  Rousseau, R.N Bellaha oraz N. Luhmanna.

Koncepcja religii cywilnej według J.J Rousseau

              Religia cywilna Rousseau stanowi produkt Oświecenia, zwłaszcza francuskiego. Jego przedstawiciele np. Encyklopedyści [9] odrzucali religię historyczne oparte na Objawieniu i poszukiwali nowej, której źródłem byłby rozum. Taką właśnie religią rozumu był deizm, który  uznawał istnienie boga jako stwórcy świata materialnego (w rozumieniu duchowej siły sprawczej), lecz odrzucający przekonania religijne, w myśl których Bóg ma moc ingerowania w życie człowieka i kierowania światem materialnym. Deiści twierdzili również , iż o istnieniu stwórcy można wnioskować w sposób pośredni, a mianowicie poprzez odkrywanie porządku świata w rozumieniu praw fizyki rządzących materią. Na strukturę religii w ujęciu Rousseau składają się dwa elementy: doktryna oraz rytuał. Źródłem doktryny jest rozum, który decyduje o tym jakie prawdy religijne wszyscy powinni zaakceptować, a jakie odrzucić. Przyjmuje on istnienie Boga Osobowego , ale tylko o tyle, o ile ma odniesienie do człowieka. Filozof zwraca szczególną uwagę na świętość umowy społecznej[10], której nośnikiem praw stanowionych jest sumienie. Oprócz dogmatów pozytywnych, które są zobowiązani przyjąć wszyscy obywatele przyjmuje on również dogmat negatywny, który nazywa nietolerancją. Z wymienionymi dogmatami związane są zasady etyczne stanowiące integralną część doktryny religii cywilnej. Rousseau określa je ogólnie jako: „odwieczne prawdy moralne” i wspomina dwie główne: obowiązek miłości braterskiej oraz konieczność pokojowego współżycia w społeczeństwie. Z kolei rytuały religijne są ściśle związane z doktryną i powinny spełniać postulat racjonalności (użyteczności). W upowszechnianiu ich  musi się uwzględnić okoliczności czasu, miejsca, zwyczajów i tradycji, ale też wymagania serca ludzi i obywateli. Charakterystyczne dla Rousseau jest to, że sprowadził rytuały religii cywilnej w zasadzie do wymiaru indywidualnego, ponieważ odczuwał niechęć do instytucji pośrednictwa pomiędzy człowiekiem a Bogiem. Spośród funkcji religii cywilnej filozof najbardziej akcentuje funkcję wychowawczą. Według niego celem wychowania jest z jednej strony internalizacja[11] dogmatów i rytuałów religijnych dla ukształtowania dojrzałego człowieka i obywatela, a z drugiej bezkonfliktowe uczestnictwo w solidarnie zbudowanym społeczeństwie. Zauważa on również znaczenie dwóch pozostałych funkcji- integracyjnej i legitymizacyjnej, które jak sam zakłada wiążą się bezpośrednio z funkcją wychowawczą.

Koncepcja religii cywilnej według R. N. Bellaha

              Bellah w porównaniu z Rousseau stworzył koncepcję religii cywilnej w innym kontekście społeczeństwa. Cechowała ją przede wszystkim wielość Kościołów i wspólnot religijnych a także pluralizm społeczno – kulturowy, polegający na wielości światopoglądów, ideologii, instytucji społecznych oraz na konkurencji pomiędzy nimi. Bellah uważa, że wprowadzenie w USA religii cywilnej było konieczne ze względu na wielość religii ugruntowanych historycznie i ze względu na na występujący obecnie pluralizm[12]. Charakterystyczne jest to, że pierwsi prezydenci USA ( Washington, Adams, Jefferson, Madison) byli deistami, dla których najważniejszą rzeczą było zagwarantowanie wolności sumienia i wyznania oraz oddzielenie Kościołów od państwa. W Stanach Zjednoczonych istniało wówczas wiele wyznań protestanckich. Najważniejsze wspólnoty stanowili: anglikanie, prezbiterianie, baptyści oraz luteranie. Wspomniani prezydenci nie identyfikowali się z istniejącymi wówczas religiami, wyznaniami oraz grupami wyznaniowymi, odrzucając posłuszeństwo wobec którejkolwiek z nich, stąd też pierwsza poprawka do Konstytucji zawierała klauzulę „kongres nie wprowadzi żadnego przepisu, który by czynił jakąś religię obowiązująca (ustawową), lub który by zabraniał jej swobodnego praktykowania. Brak identyfikacji pomiędzy państwem a jakąkolwiek grupą religijną jest dużym osiągnięciem amerykańskiej demokracji, jednocześnie sprzyja poszukiwaniu jakiejś religii cywilnej, która jednoczyłaby społeczeństwo. Bellah przyjął rozróżnienie pomiędzy dwoma płaszczyznami społeczeństwa: publicznej (politycznej) i prywatnej (religijnej) i stwierdził, że w tej pierwszej występują państwo i jego struktury, w drugiej zaś Kościoły i wspólnoty religijne.  Miejsce dla religii cywilnej znajduje się w pierwszej płaszczyźnie, co oznacza, że jakakolwiek religia w Ameryce jest więc „sprawą prywatną”. Wśród treściowych elementów religii obywatelskiej (wierzenia i symbole) Bellah wymienia: Boga rozumianego transcendentnie[13], prawa człowieka i demokrację. Autor eseju „Civil Religion in America” uważa, że Bóg był i pozostaje do dzisiaj centralnym symbolem religii cywilnej, wszystkie religie a nawet sekty uwzględniają bowiem ideę Boga. Autora niepokoi jedynie fakt, co będzie kiedy prezydentem zostanie agnostyk[14] lub niewierzący. Gdy chodzi o funkcję religii cywilnej najbardziej Bellah akcentuje jej funkcję integracyjną oraz legitymizacyjną, w mniejszym stopniu skupia się z kolei na funkcji wychowawczej, wspomniana zaś wcześniej w referacie funkcję zewnętrzną wiążę z kolei z posłannictwem Ameryki w świecie.

Koncepcja religii cywilnej według N. Luhmanna

              N. Luhmann [15]niemiecki socjolog uważał, że religia cywilna jednoczy, a nie dzieli obywateli wspólnot, czy instytucji politycznych i religijnych. Zauważa się tutaj wyraźnie wpływ dyskusji nad religią cywilną zainicjowaną przez Bellaha w USA. Charakterystyczne jest jednak, że Luhmann nie akcentuje w swoim ujęciu religii cywilnej rzeczywistości transcendentnej, dla niego najważniejsza jest orientacja na podstawowe wartości społeczeństwa np. na te które łączą partie polityczne w Niemczech, takie jak wolność, sprawiedliwość, solidarność. Socjolog wywarł pewien wpływ na toczącą się na ten temat od połowy lat 70 dyskusję. Oprócz socjologów i działaczy społecznych wzięło w niej udział wielu polityków, pedagogów i przedstawicieli katolickiej nauki społecznej. Chodziło w niej o uświadomienie fundamentu, na którym opiera się społeczeństwo i państwo. W dzisiejszych wysoko rozwiniętych społeczeństwach wartości podstawowe stanowią „normatywny etos społeczeństwa i państwa”. Wartości te nadają sens, przyczyniają się do identyfikacji i integracji  oraz kształtują orientacje obydwu na dobro wspólne. W literaturze niemieckiej wśród tych wartości najczęściej wymienia się: godność człowieka, prawa człowieka, życie, równość, sprawiedliwość  i solidarność. Wartości te jako religia cywilna pełnią przede wszystkim funkcję integracyjną i wychowawczą. Pierwsza przyczynia się do jednoczenia wszystkich sił politycznych, społecznych oraz religijnych dla dobra wspólnego, druga natomiast służy zwłaszcza młodemu pokoleniu dla ukształtowania postaw życiowych. 

Religia cywilna w Polsce

              Przyjmuję się, że każdy kraj posiada swoją religię cywilną. W Polsce ukształtowała się ona w okresie rozbiorów, zwłaszcza w XIX wieku. Okres międzywojenny trwał zbyt krótko, by mogła dokonać się reorientacja z narodu na państwo. Nie sprzyjała też temu również II wojna światowa, dlatego też można powiedzieć, że na ziemiach polskich i w Polsce przez długi czas brak było państwowości. W konsekwencji ówczesna religia cywilna nie legitymizowała państwa, lecz dążenie narodu do niepodległości. Narodowo- religijna ideologia Polaków zawiera wiele symboli religijnych i politycznych. Z symbolami tymi związane były rytuały, które akcentowały rolę religii w życiu narodu. Spośród nich można wymienić np. pielgrzymki Papieża do Polski, koronacje i peregrynacje obrazów Matki Boskiej. Ogólnie mówiąc religia w narodzie polskim była  traktowana jako wartość ogólna, która w jakimś sensie stanowiła wyzwanie dla Polaków, by przy jej pomocy osiągać inne humanistyczne wartości. Spośród głównych trzech funkcji religii cywilnej najbardziej akcentowane były dwie: integracyjna oraz wychowawcza, co wiązało się ze specyficzną historią narodu polskiego. Brak własnej państwowości i koncentracja Polaków na narodzie sprawiła, że funkcje integracyjną  wypełniał przez wiele wieków Kościół katolicki, dzięki któremu narodowi udało się przetrwać niewolę i zniewolenie. Obecnie funkcja ta traci na wartości ze względu na pogłębiający się pluralizm, a także panowanie sił politycznych, które bardziej koncentrują się współcześnie na własnych interesach niż na dobru wspólnym wszystkich obywateli. Funkcja wychowawcza również traci na znaczeniu, poprzez pogłębiające się nastawienie na materializm praktyczny, a także ze względu na prowadzenie polityki polskiej, która przestała doceniać tradycję narodu polskiego.

Podsumowanie

              Jak stwierdzono religia cywilna która była dawniej konstruowana przez różnych autorów dążyła przede wszystkim do przezwyciężenia wielości Kościołów i wspólnot religijnych, a w czasach najnowszych także pluralizmu i związanych z nim sytuacji konfliktowych. Uważam, że każde społeczeństwo i państwo potrzebuje konsensu w zakresie symboli i orientacji na wartości oraz świąt i rytuałów, co zapewnia właśnie religia cywilna ponadto myślę, że stosunki między Kościołem i Państwem powinny ze sobą harmonijnie współpracować, aby przyśpieszyć razem rozwój wszechstronnego dobrobytu społeczności ludzkiej i podtrzymać właściwą obywatelską i religijną wolność.

Bibliografia:

-      Ks. Władysław Piwowarski: „Socjologia religii”
Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego,
Wydział Nauk Społecznych KUL, Lublin 1996

-      Władysław Tatarkiewicz: „Historia filozofii”

Państwowe Wydawnictwo Naukowe,, Warszawa 1983

-      Gerald O'Collins SJ, Edward G. Farrugia SJ: „Zwięzły słownik teologiczny”, Wydawnictwo WAM, Księżą Jezuici, Kraków 1993

-      www.tygodnik.onet.pl – artykuł z serwisu zatytułowany „Modlitwa na inaugurację”

-      www.dialogi.umk.pl – artykuł o Janie Jakubie Rousseau

-      www.wikipedia.pl – informacje w przepisach zaczerpnięte z serwisu wikipedii.

-      www.slady.pl – artykuł numer 1/2005 (styczeń/luty)- „Społeczeństwo sprawa Europy- sprawa demokracji.