Genetyka – nauka o dziedziczeniu i zmienności.

Dziedziczenie – przekazywanie cech potomstwu.

Rozmnażanie płciowe – proces podczas którego łączą się komórki rozrodcze ( gamety).

Mitoza – to podział jądra komórkowego (kariokineza), w wyniku którego dochodzi również do podziału cytoplazmy (cytokineza) i powstają komórki potomne o jądrach zawierających taką samą liczbę chromosomów jak jądro komórki macierzystej. Zachodzi w komórkach somatycznych

( budujących ciało) i prowadzi do ich namnażania. Z jednej komórki powstają po jednym podziale  2 komórki potomne.

Mejoza – Dwa następujące po sobie podziały jądra komórkowego, podczas których dochodzi do redukcji- zmniejszenia liczby chromosomów o połowę. Zachodzi w komórkach macierzystych zarodników i gamet  i prowadzi do powstania zarodników, plemników i komórek jajowych. Z jednej komórki macierzystej o 2n  liczbie chromosomów, w wyniku podziałów otrzymujemy 4 komórki potomne 1n liczbie chromosomów

Autosomy – chromosomy somatyczne, wszystkie chromosomy oprócz płciowych.

Allosomy – heterochromosomy -  chromosomy płci

(2n) – pokolenie diploidalne, powstałe po zapłodnieniu i mające podwójną liczbę chromosomów w

       komórkach lub  komórka zawierająca po dwie kopie każdego autosomu i dwa chromosomy płci.

(1n) – pokolenie haploidalne powstałe w wyniku mejozy i mające pojedynczą liczbę chromosomów w

      komórkach lub komórka  zawierająca po 1 kopii autosomu i 1 chromosom płci.

Zygota –  komórka diploidalna powstająca w wyniku połączenia się gamety męskiej i żeńskiej.

Zmienność – różnice w budowie, fizjologii i zachowaniu się poszczególnych osobników, zmienność  uwarunkowana genetycznie umożliwia funkcjonowanie doboru naturalnego, zmiany ewolucyjne i powstawanie nowych gatunków.

Zmienność dziedziczna ( mutacyjna i rekombinacyjna) powstaje na skutek: -  losowego łączenia się gamet    - crossing-over - losowego rozchodzenia się chromosomów podczas mejozy

Zmienność niedziedziczna (modyfikacyjna, fluktuacyjna) – powstaje pod wpływem warunków środowiska.nie jest dziedziczna, zmianie ulega fenotyp , genotyp nie zmienia się

Crossing – over – wymiana odcinków chromatyd między chromosomami homologicznymi podczas profazy mejozy . Jest źródłem zmienności organizmów

Gen – jednostka dziedziczności, odcinek DNA odpowiedzialny za tworzenie określonego białka. Ma swoje miejsce na chromosomie.

Allel ( allelomorf)–       różne postacie tego samego genu zajmujące dane miejsce w chromosomie

Allel A – dominujący, uwarunkowana przezeń cecha uzewnętrznia się w fenotypie.

Allel a  - recesywny, ustępujący, maskowany -   nie przejawia się zewnętrznie w postaci cechy.

AA -  homozygota dominująca . Zygota zawierająca 2 dominujące allele tego samego genu w odpowiadających sobie miejscach na chromosomach homologicznych – pochodzących od obojga rodziców.

Aa – heterozygota . Zygota zawierająca dwa różne allele tego samego genu w

                                odpowiadających sobie miejscach na chromosomach homologicznych

aa – homozygota recesywna. Zygota zawierająca dwa ustępujące allele tego samego genu. 

Rozszczepienie cech – zjawisko występowania w potomstwie tych samych rodziców osobników różniących się. Wyróżnia się rozszczepienie genotypowe i fenotypowe    

Genotyp – zbiór wszystkich genów danego osobnika Odpowiedzialny za wykształcenie fenotypu.

Fenotyp – zespół cech organizmu, takich jak wygląd, zachowanie się, fizjologia itp. Powstający na skutek współdziałania genotypu i środowiska. –( Cechy zewnętrzne)

Analiza genetyczna- Krzyżowanie wybranych osobników i obserwacja rozkładu badanych cech w potomstwie

Krzyżowanie – połączenie gamet pochodzących od różnych osobników.. Podstawowa metoda analizy genetycznej

Krzyżowanie testowe – Krzyżowanie badanego osobnika o nieznanym genotypie z osobnikiem homozygotycznym recesywnym

Krzyżowanie wsteczne – krzyżowanie mieszańca pierwszego pokolenia z jedna z form rodzicielskich

Plejotropia – zjawisko wpływania jednego genu na więcej niż jedna cechę

Genom – całość kwasu nukleinowego zawierającego informację genetyczną.- w praktyce zespół chromosomów charakterystyczny dla gamety danego organizmu diploidalnego

Kariotyp – zbiór wszystkich chromosomów , uporządkowany w pary, obejmujący ich liczbę  i charakterystyczny wygląd.

Chromosom – oddzielna jednostka genomu, zawierająca wiele genów, zbudowana w włókien chromatyny, w skład której  wchodzą tzw.  nukleosomy.

                 W trakcie podziału komórki widoczny jest jako  2 chromatydy połączone centromerem.

Nukleosom – podstawowa jednostka  strukturalna chromosomu, zbudowana z białka –histonu

             stanowiącego rdzeń  i odcinka DNA o długości około 140 par nukleotydów nawiniętego nań.

Podwójna nić DNA – Nukleosom – spiralne włókna nukleosomowe – chromatyna – chromosom

Chromosomy homologiczne – chromosomy o takim samym wyglądzie , o zestawie genów określających te same cechy, tworzące pary podczas mejozy, pochodzące  każdy od obojga rodziców.

Nukleotyd – składnik kwasów nukleinowych DNA i RNA , cząsteczka zbudowana z reszty kwasu fosforowego, pięciowęglowego cukru : rybozy lub deoksyrybozy oraz  zasady azotowej. Są 4 rodzaje nukleotydów bo są 4 rodzaje zasad azotowych

Zasady azotowe w DNA – Adenina(A) ,(T)Tymina, , Guanina(G) , (C) Cytozyna

                                              W RNA zamiast Tyminy jest Uracyl(U)

Komplementarność zasad azotowych – Nukleotydy DNA leżące w obu niciach naprzeciw siebie

                                             łączą się poprzez zasady azotowe wiązaniami wodorowymi

                                            w połączenie ściśle określone 

              Adenina zawsze z tyminą (A=T) Guanina z cytozyną (G=C) .  Reguła ta działa w obie strony.

Kod genetyczny  -  sposób w jaki informacja genetyczna wyznaczona przez kolejność ułożenia nukleotydów jest realizowana kolejności aminokwasów w białku.

                           Jest trójkowy – tzn. trzy kolejne nukleotydy  - triplet (tzw. kodon) oznaczają i kodują jeden aminokwas. W łańcuchu białkowym występuje 20 różnych aminokwasów. Jeden aminokwas może być kodowany przez kilka różnych kodonów

                           Jest uniwersalny – tzn. `sposób kodowania informacji u wszystkich organizmów jest taki sam , te same trójki nukleotydów kodują te same aminokwasy u roślin , bakterii i zwierząt.

Kwasy nukleinowe – cząsteczki zbudowane z nukleotydów połączonych w długie nici polinukleotydowe,

DNA – kwas deoksyrybonukleinowy – zbudowany z dwóch nici polinukleotydowych   skręconych w podwójną spiralę(helix), nośnik informacji genetycznej. W skład  jego nukleotydów wchodzi:  reszta kwasu fosforowego, deoksyryboza i zasady azotowe : A,T, C, G.

RNA – Kwas rybonukleinowy – zbudowany z jednej nici i znacznie mniejszy niż DNA. W skład jego nukleotydów wchodzi: reszta kwasu fosforowego, cukier ryboza, i zasady azotowe: A ,G, C i  U - ( Uracyl). Cząsteczki RNA pośredniczą w przekazywaniu informacji genetycznej do miejsc wytwarzania białek w komórkach - (rybosomy)

Replikacja – Proces kopiowania , podwojenia DNA, w jądrze komórkowym zachodzi przed podziałem komórki. Rozpoczyna się od rozplecenia i rozerwania  podwójnej nici DNA. Dzięki enzymowi polimerazie DNA zachodzi dobudowywanie  drugiej  komplementarnej nici

Transkrypcja – Proces syntezy (powstawania ) mRNA na matrycy DNA przy udziale polimerazy RNA. Konieczne bo DNA nie może opuszczać jądra komórki.

Translacja – synteza białka  na matrycy mRNA. Zachodzi w rybosomach komórki. Jest tłumaczeniem informacji genetycznej z języka kwasów nukleinowych na język aminokwasów.

Replikacja                      transkrypcja                   translacja        

                     DNA                                       mRNA                          białko

Mutacje – nagłe, skokowe trwała trwałe zmiany w DNA w wyniku których pojawia się organizm zwany mutantem. Mogą dotyczyć sekwencji (kolejności) nukleotydowej  jednego genu,  struktury chromosomu, lub zmiany liczby chromosomów. Mają charakter losowy i są najczęściej niekorzystne dla organizmu.

Mutacje  powstają  samorzutnie lub są  wywoływane przez czynniki mutagenne-  Promieniowanie      UV, X, substancje smoliste dymu papierosowego, sole metali ciężkich, alkohole.

Inżynieria genetyczna – całokształt technik manipulowania genami,  których celem jest wprowadzenie do komórki obcego genu, w taki sposób, aby zachował się podobnie do naturalnych genów komórki (np.  ulegał replikacji). Są to manipulacje prowadzone na DNA poza żywym organizmem, prowadzące do powstawania nowych kombinacji genów-  zmienia się zapis DNA

Rośliny transgeniczne – zmienione genetycznie rośliny, zawierające w swoim DNA geny innych organizmów, zwykle ułatwiające uprawy lub lepsze przechowywanie zbiorów czy zwiększające zbiory . prowadzone są badania nad wytworzeniem roślin zmodyfikowanych genetycznie, których produkty spożywane przez człowieka  przynosiłyby korzyści_ banany ze szczepionką przeciw żółtaczce czy pomidory zawierające białko obniżające poziom cholesterolu we krwi

Zwierzęta transgeniczne – zmienione genetycznie zwierzęta , dostarczające większej ilości mięsa, lub zmienione genetycznie  tak by stać się źródłem organów dla przeszczepów ( badania nad świnią )

Klon – grupa identycznych genetycznie komórek lub organizmów