Średniowiecze
01.Termin, pojęcie, granice czasowe i podział epoki.
Średniowiecze to termin określający epokę historii i kultury europejskiej, obejmujący najogólniej rzecz biorąc okres między starożytnością a czasami nowożytnymi.
Nazwa epoki wywodzona jest z łacińskiego określenia medius aevus (średni wiek), lub media tempora (wieki średnie). Nazwę tę wprowadzili w XV i XVI wieku włoscy humaniści, pragnąc wyróżnić "wieki średnie” jako mroczny okres, oddzielającego ówczesne czasy od świetnej epoki starożytności. Taką periodyzację spopularyzował Christoph Keller (Cellarius) w XVII wieku.
Granice czasowe średniowiecza nie są ściśle ustalone, szczególnie w przypadku granicy początkowej (zobacz: starożytność). Powszechnie przyjmuje się, że jest to okres historyczny rozciągający się od czasów rozpadu Cesarstwa zachodnio-rzymskiego i wędrówek ludów, do początków Renesansu. Podawane w rozmaitych opracowaniach daty początku i końca epoki są w dużej mierze symboliczne i wiązane z rozmaitymi wydarzeniami historycznymi o niejednolitym znaczeniu.
Najczęściej za początek epoki przyjmuje się rok 476, koniec istnienia Imperium Rzymskiego, w którym został pozbawiony władzy ostatni cesarz zachodniorzymski, Romulus Augustulus.
Za koniec średniowiecza przyjmuje się najczęściej różne daty: wynalezienie druku przez Gutenberga (ok. 1450), zdobycie Konstantynopola przez Turków i upadek cesarstwa bizantyjskiego (rok 1453), dotarcie Krzysztofa Kolumba do Ameryki, a wreszcie wystąpienie Lutra w 1517 r.
Średniowiecze, zwłaszcza kilka pierwszych jego stuleci (V - X wiek), często niesłusznie jest nazywane wiekami ciemnymi, ze względu na nieliczne źródła dotyczące tych czasów oraz przeświadczenia, że był to okres całkowitego upadku kultury.
¨ wczesne średniowiecze (od końca V wieku – do końca X wieku)
¨ dojrzałe średniowiecze (aż do XIV wieku, ze szczytowym okresem rozwoju w XII–XIII wieku)
¨ schyłek średniowiecza (od XIV wieku)
02. Charakterystyczne gatunki i tematy polskiego średniowiecza
Twórczość literacką – poezję i prozę – uprawiano początkowo tylko po łacinie. Językiem polskim autorzy zaczęli posługiwać się dopiero później w XII i XIV wieku.
W poezji na pierwszym planie długo były łacińskie utwory liturgiczne i okolicznościowe. Zwykle na wysokim poziomie sztuki pisarskiej, towarzyszyły niekiedy narracji kronikarskiej np. pieśni.
¨ Epos - inaczej epopeja, jeden z głównych i najstarszy gatunek epiki. Obejmuje utwory najczęściej poetyckie (np. Iliada), ukazujące dzieje życia legendarnych, częściowo historycznych lub całkiem historycznych bohaterów, na tle wydarzeń przełomowych dla danego narodu, lub też opowieść o prapoczątkach tego narodu lub grupy etnicznej. Prostszą, krótszą odmianą jest poemat epicki (np. Beowulf). Często głównym wątkiem eposu jest historia jednego rodu panującego (Pieśń o Nibelungach) lub dzieje życia jednego, niezwykłego, heroicznego bohatera (Odyseja), ale może on też przedstawiać opowieść o całym ludzie (Kalevala), o jego początkach (Eneida), także o jego bogach (Dzieje Dionizosa, Edda) i przodkach (Pan Tadeusz, eposy Hezjoda).
¨ Sekwencje – łacińskie pieśni kościelne powstałe pod melodię Alleluja, pisane rytmizowaną prozą. Najbardziej rozbudowana odmiana tropu. Do najbardziej cenionych zaliczały się Stabat Mater Dolorosa (Stała Matka Boleściwa) i Dies irae (Dzień gniewu). Do Polski przeniknęły wraz z zachodnimi mszałami. Pierwsza pojawiła się pod koniec XI w. I związana była z kultem św. Wojciecha.
¨ Tropy – uzupełnienia poprzedzające teksty kanoniczne lub po nich występujące od gr. Thropos – rozwinięcie - np. Bogurodzica dodana do Kyrie eleison. Miały charakter pochwalny i modlitweno-proszalny, skierowane były do Boga, Chrystusa, Marii i czasem do świętych. Ich początki sięgają XII w.
¨ Hymny – Pieśń sławiąca w podniosłym stylu bóstwo, bohaterów i ich czyny. Powstała w starożytności, związana z uroczystościami kultowymi. (Najstarsze są Hymny homeryckie pochodzące z VII-V p. n. e.). Najwybitniejszy twórca s. Tomasz z Akwinu i św. Amborży. Pierwsze polskie hymny powstały w XII w. Związane z kultami Stanisała, Wojciecha czy Jadwigi.
¨ Poematy stanowe – utwory świeckie pisane po łacinie, ukazujące wady wielu stanów i próbujące podsunąć odbiory postawy godne naśladowania.
¨ Dramat liturgiczny, oficja, nawiedzanie grobu, prezentujące najwyższy poziom teatralizacji.
¨ Pieśni – najstarsza forma poezji związana pierwotnie z muzyką i tańcem. Do najstarszych zalicza się pieśni obrzędowe, później powstałe w średniowieczu religijne, pieśni po łacinie typu horacjańskiego, zwane niekiedy odami, ponadto popularne, nowiniarskie i dziadowskie. Rozpowszechniano je drogą przekazu ustnego, rękopiśmiennego i drukowanego. Niekiedy miłosne, zwykle w środowisku żakowskim.
¨ List – pochodzący ze starożytności, zwany niegdyś epistołą. Zawiera imię nadawcy i adresata, część narracyjna, pozdrowienia i formułkę końcówkową z życzeniami. Początkowo w Polsce istniały tylko w formie użytkowej, po łacinie, później zaś przyjęły formę literacką jak np. u Galla Anonima czy Wincentego Kadłubka. W średniowieczu wysoko ceniono listy filozoficzno-religijne świętych np. Hieronima czy Augustyna.
¨ Hagiografia – otwiera dzieje polskiej prozy średniowiecznej, obejmuje dzieje chrześcijańskich świętych. Jej początki sięgają IV w. np. żywot ś. Wojciecha z XI w. Dostarczała wzorów do naśladowania, opisów cnót i cudów.
¨ Roczniki i kroniki – początkowo bez dbałości o formę literacką. Z łac. Chronica dzieło przedstawiające w porządku czasowym bieg zdarzeń). Te ostatnie były reprezentowane przez Anonima tzw. Galla (Kroniki Polskie), który to zapoczątkował historie łacińskiej liryki świeckiej.
¨ Proza narracyjna i apokryficzna, modlitewniki, itp.
Tematyka:
¨ Podejmowano motywy pasyjne (Lament świetokrzyski) a także tematykę Bożonarodzeniową.
¨ Kreowano ideały życia ascetycznego, popularyzowały postaci świętych męczenników (Legenda o św. Aleksym).
¨ Rozwijano temat śmierci i zbawienia (Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią).
¨ Aktualne problemy życia społecznego i obyczajowego podejmowali zwykle anonimowi autorzy (Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego).
¨ W kręgu dworskim powstawały anonimowe wiersze sławiące zwycięstwa np. grunwaldzkie.
¨ Średniowieczna literatura posługuje się schematami wyjętymi żywcem z ludowych pieśni sławiących bohaterów. Prastare opowieści o rycerzach przyjmują postać rycerskich eposów, sławiących wyidealizowanych bohaterów zmagających się z ponadnaturalnym lub naturalnym złem tego świata. Najwyższymi cnotami są odwaga i hart ducha, a także gotowość oddania życia w jakiejś ważnej sprawie. Pierwszy francuski epos rycerski Pieśń o Rolandzie nie odbiega od tego schematu, pobrzmiewają w nim nawet historyczne echa walk Karola Wielkiego z Saracenami.
¨ Wzorzec monarchy idealnego, godnego naśladowania, (Kroniki Galla Anonima – wychwalanie Krzywoustego)
03. Ideały osobowe, obraz świata w literaturze średniowiecza:
(Patrz ® 2) Określone role społeczne nazywamy: parenetycznymi.
W średniowieczu literatura była silnie nasycona wzorcami postaw, a jej głównym zadaniem było kształtowanie właściwych wzorców osobowych, właściwych postaw moralnych i wpajanie odpowiednich ideałów. Dlatego o literaturze tego okresu mówi się, że jest to literatura parenetyczna (pareneza = pouczenie, zachęcanie). Literatura średniowiecza przytacza liczne przykłady właściwych postaw, typowych dla idealnego rycerza, władcy i ascety.
Asceta - Postawa Ascezy wypływa ze średniowiecznego przekonania, iż ciało jest siedliskiem szatana, więc umartwianie się i zadawanie mu bólu jest jedyna drogą na wypędzenie go; często więc widywano procesje ludzi biczujących się i stosujących różne inne techniki wypędzania szatana; czasem przybierało to formy skrajne, tak jak w przypadku Szymona Słupnika, który 27 lat przeżył w małej klatce na wysokim słupie, przeważnie stojąc, co wymagało nie lada samozaparcia i siły woli (lub choroby psychicznej jak ktoś woli); znamienne jest, że potem wielu ludzi, w tym artystów fascynowało się taką postawą, co widać wyraźnie w literaturze, nawet polskiej: Szymon Grochowiak "Święty Szymon Słupnik" ("Powołał go Pan / Na słup"); bez żadnych skrajności przedstawiona jest postawa ascety w legendzie o św. Aleksym, która opowiada o człowieku pochodzącym z zamożnej rodzimy rzymskiej, który postanowił w dniu swojego ślubu resztę życia oddać Bogu;
Rycerz - jest drugim propagowanym wzorcem osobowym: kierował się on następującymi zasadami - hasłami: Bóg, Honor i Ojczyzna; utworami prezentującymi postawę rycerza były "chansons de geste", a w śród nich najbardziej znana "Pieśń o Rolandzie"; opowiada ona o wyprawie wojennej króla Franków Karola Wielkiego do Hiszpanii, aby pomóc w walce z saracenami; w czasie powrotu ze zwycięskiej walki, tylna straż dowodzona przez hrabiego Rolanda, siostrzeńca króla, zostaje zaatakowana i rozbita; zanim się to stało, Roland miał możliwość przywołania pomocy z użyciem rogu, ale uważał to za hańbiący czyn i postanowił bronić się bez pomocy,
Monarcha – W "Kronice" Galla przedstawiono dokładnie dwóch władców - dwa wzory zalecane w średniowieczu do naśladowania. Pierwszy jest przedstawiony Bolesław Chrobry. Jest on wzorem władcy , który tworzy siłę państwa (wprowadza służbę wojskową ) a także rządzi sprawiedliwie i mądrze ale nie jest zbyt roztropny. Jego zaletą jest umiejętność podejmowania decyzji w krótkim czasie a także gościnność. Tę ostatnią cechę doskonale widać w opisywanym obszernie Zjeździe Gnieźnieńskim w 1000 roku. To właśnie wtedy Otton III włożył mu na skroń koronę jako przepowiednię koronacji. Drugim władcą przedstawionym w dziele Galla anonima jest Bolesław III Krzywousty. Ten władca jest bardzo roztropny i ta cecha znacząco odróżnia go Bolesława II Chrobrego. Król polski powoduje wzrost znaczenia politycznego państwa. Sąsiednie królestwa liczą się z jego zdaniem. Jego argumentem jest prawie absolutna władza i silne państwo. Bolesław Krzywousty był człowiekiem, który potrafił widzieć daleką przyszłość i podejmował kroki aby była lepsza. Za jego czasów chłopi byli najbardziej uprzywilejowaną grupą ponieważ król troszczył się o nich bardziej niż o arystokrację.
04. Śmierć jako temat polskiej lit. średniowiecznej: uwarunkowania historyczne, zjawiska kulturowe, najważniejsze teksty i ich treść.
Szczególnie burzliwy okres XIV-XV w. (kryzys cesarstwa i papiestwa, wstrząsy społeczno-gospodarcze, wojny, epidemie, fale wielkiego głodu) budził poczucie zagrożenia i nietrwałości życia, wzmagając zarazem pogardę dla świata i jego przemijających wartości. Rozliczne teksty akcentowały motyw vanitas tj. marności. Zainteresowanie tematyką obserwujemy już od III w., jednak wzrost zainteresowania przypada na XI stulecia, zestawiające piękno żywego ciała ze szpetotą rozkładających się zwłok. Ok. 1500 r. śmierć zaczęła ukazywać się jako szkielet, porywający do tańca wszystkich bez względu na stan, zawód, wiek czy płeć (danse macabra). Dokonano jej personifikacji, dodano atrybuty: kosę, łuk miecz.
W mitologii greckiej pojawia się jako Tanatos, brat Hypnosa. Człowiek z opuszczoną pochodnią. W Księdze Rodzaju śmierć jest efektem zerwania przez Adama i Ewę jabłka, związana z grzechem pierworodnym. A Apokalipsie występuje, jako jeździec tratujący ziemię na płowym koniu. Objawia się także pod różnymi postaciami np. śmierć męczeńska „Legenda o św. Aleksym” czy „Pieśń o Rolandzie”. Poemat Dantego „Boska Komedia” stanowi sumę wyobrażeń życia po śmierci, ujęta w pełne grozy obrazy. Wreszcie „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią” tytułowy Mistrz spotyka uosobioną Kostuchę, która wyjaśnia reguły, jakimi się kieruję, przy zbieraniu ludzi z tego padołu. (Najobszerniejszy, polski utwór dydaktyczno-moralizujący, nieznanego autora, ujęty w formę dialogu w scenerii kościoła, składa się z 3 części ® apostrofy do Boga, w wprowadzenia narracyjno-opisowego i obszernej rozmowy). -- Znacznie później: „Do Trupa” J.A. Morsztyna.
05. Bogurodzica: postanie, treść, budowa, język.
Powstanie: Najstarsza pieśń religijna; utrwalona na piśmie w początkach XV w.. Z tego czasu pochodzą 2 zachowane do dziś przekazy: 1) kcyński – obejmujący dwie początkowe zwrotki z zapisem nutowym 2) krakowski – obejmujący 13 zwrotek bez nut. W 1506 r. ukazała się drukiem w Krakowie w „Statucie” Jana Łaskiego. Pochodzenie pieśni nie jest jasne, zwykło się ja łączyć z liturgią łacińską. Związana z mszą w XV w. Stała się pieśnią rycerską. Śpiewana podobno pod Grunwaldem (zapiski Jana Długosza).
Treść: Pierwsza zwrotka to błaganie skierowane do Chrystusa za pośrednictwem Maryi. Zaczęte apostrofą „Bogurodzica dziewica, Bogiem sławiena Maryja”. Po niej następuje prośba o łaski dla ludzi. Druga, cechuje się zwrotami bezpośrednio do Jezusa, z przywołaniem Jana Chrzciciela, mogącego wesprzeć ludzkie błaganie. Zawiera prośbę o „zbożny pobyt” (szczęśliwe życie) a po śmierci „rajski przebyt” (wieczne trwanie w niebie). Zwrotki te traktowane się jako tropy do lit. wezwania Kyrie eleison (Panie, zmiłuj się). Dalsze rozwijają różne motywy: wielkanocne, pasyjne, liturgiczne.
Budowa: Nie posiada tytułu, tylko incipit. Opiera się na zasadzie kontrastów: rozmiary strof, apostrof, i prób. Kompozycja: apostrofa + prosa + refren. Liczne paraleizmy (powtórzenia) np. Bogurodzica – dziewica, syna – Gospodzina, (są to jednocześnie antytezy – opozycyjne zestawienia), oraz rymów wewnętrznych i zewnętrznych (głównie na „-a” w klauzuli).
Język: Dominują formy archaiczne: fonetyczne, słowotwórcze, słownikowe, fleksyjne i składniowe. Otwierające sformułowanie Bogurodzica pochodzi z scs. Bogorodica, zyszczy i puści w sensie pozyskaj, to archaiczne formy t. rozkazującego. Spójnik „A” zapowiada wyliczanie. Przebyt można znaleźć w psałterzach, zaś pobyt nie występuję w innych średniowiecznych tekstach poza tym właśnie.
06. Omów tematykę filozoficzną (czas powstania i autorstwo), tło kulturowe i tematykę Wiersza o zachowaniu się przy stole.
Wiersz o zachowaniu się przy stole to pierwszy polski utwór o tematyce świeckiej, znany też pod tytułem: Wiersz Słoty o chlebowym stole. Napisany został prawdopodobnie koło roku 1415. Autorem był niejaki Stołka albo Złota pochodzący z zaściankowej szlachty z Gosławic.
Tekst to pierwszy utwór na temat savoir- vivre’u i składa się z dwóch części. W pierwszej zostały wyłożone zasady dwornego biesiadowania dla mężczyzn; tu tez znalazła się pochwała stołu i jadła. Część druga skupia się na normach biesiadowania pań i panien. Po części pouczenia te nie straciły na wartości. Należy tu wspomnieć chociażby potrzebę mycia dłoń przed posiłkiem. Autor nakazuje także szacunek dla kobiet, krzewiąc tym samym kult damy w naszych stronach. Kładzie nacisk na dworskie maniery: rozmowę przy stole, porzucenie innych myśli, sposób jedzenia.
To barwny obrazek dworskiej obyczajowości wieków średnich. Należy do parenetyki biesiadnej- całej grupy utworów jak należy zachowywać się przy stole, podczas uczty, w towarzystwie. Wiersz o chlebowym stole jest świadectwem rozwijających się form kultury i obyczajowości dworskiej w XV wieku, których wzór emanował już wcześniej z otoczenia królowej Jadwigi.
07. Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią - czas powstania, stosunek do źródła, poruszane zagadnienia, związki ze średniowieczną sztuką dobrego umierania.
Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią to prawdopodobnie przeróbka łacińskiego tekstu. Autor przekładu nie jest znany. Rękopis naszej wersji pochodził z końca XV wieku, ale zaginął podczas ostatniej wojny światowej. Utwór jest moralistyczno- dydaktyczny, zaliczany do poezji kręgu przykościelnego. Jest to przykład dialogu, a także literackiej wersji motywu danse macabre (tańca śmierci). Taniec śmierci prezentuje Śmierć zapraszającą do swojego kręgu wszystkich, bez wyjątku, reprezentantów różnych stanów, bo dla niej nie pozycje i zaszczyty ziemskie to śmiech. Wytyka wszystkim wady i grzechy, ale przyznaje, że człowiek prawy nie musi się jej obawiać. Nie jest rzecz jasna nieśmiertelny, lecz może umierać spokojnie, bo czeka go zbawienie.
Główne persony dialogu to zacny mistrz Polikarp i Śmierć. Najpierw, gdy ujrzał człowieka nagiego, przyrodzenia niewłaściwego, czyli Śmierć, padł twarzą do ziemi. Otrząsnął się jednak i rozpoczął rozmowę z okropnym gościem. Śmierć ukazuje się Polikarpowi, by jasno i skutecznie wykazać mu kruchość i marność ziemskiego istnienia oraz własną potęgę. Zrównuję ona stany, nie liczy się ani z godnościami, ani z majątkiem, do swojego tańca zaprasza wszystkich.
Dialog toczy się w scenerii kościoła. Składa się z trzech części: wstępu z apostrofą do boga oraz wezwaniem do słuchaczy, z wprowadzenia narracyjno- opisowego i obszernej rozmowy. Wszystkie człony kompozycyjne łączy narrator. Został on pomyślany jako swoisty exemplum, jako powiastka pouczająca.
Przerażająca partnerka Polikarpa nie jest klekoczącym kościotrupem (w ten sposób zacznie być przedstawiana później). Tutaj ma cechy rozkładających się zwłok. Taki obraz skutecznie dowodzi marności ludzkiego ciała. Utwór jest wspaniałą ilustracją średniowiecznej myśli i ówczesnego systemu wartości. To literacki przykład nawiązania do danse macabre, czyli plastycznymi przedstawieniami kręgu tanecznego z udziałem szkieletów i postaci ludzkich reprezentujących wszystkie stany i zawody. Jest to też barwne źródło obrazu średniowiecza.
08. Hagiografia. Omów dział piśmiennictwa, wymień najważniejsze dzieła, scharakteryzuj wybrane.
Hagiografia, czyli opisanie żywotów świętych ukształtowało się w pierwszych wiekach chrześcijaństwa (IV-V) na Wschodzie, gdzie w języku greckim spisywano żywoty pustelników egipskich i syryjskich. W przekazach o świętych podkreślano zwłaszcza cnoty, celowo wyolbrzymiane postępki o raz umartwiania bohaterów, tworząc godny naśladowania wzór osobowy. Określenia: legenda, żywot, historia – były stosowane wymiennie w odniesieniu do dziejów świętych. Typowy wzorzec kompozycyjny utworów hagiograficznych można sprowadzić do: 1) prologu – opisanie powodów opracowania żywota, prośba czytelników o wyrozumiałość a sił wyższych o pomoc, 2) właściwa opowieść – czas narodzin, objawy przyszłej mądrości w dzieciństwie, młodość, ulubiony motyw ślubów czystości, ucieczka z domu, podawanie cudownych zdolności świętego, cierpienie, znoszenie prześladowań, wreszcie zamknięcie sceną męczeńską, scenie pogrzebu towarzyszą zwykle rozmaite cuda, oraz 3) niekiedy informacje o przeniesieniu zwłok i cudach wokół religii.
Największą popularność zdobyła „Złota legenda” Jakuba de Voragine (żywoty ponad 170 świętych), zapisy związane z kultem św. Wojciecha i Stanisława, z wierszowanych „Legenda o św. Aleksym”. W renesansie w obiegu były przedruki tekstów średniowiecznych np. „Żywot Świętych Pańskich” Skargi.
09. Legenda o św. Aleksym. Omów tematykę filologiczną utworu (czas powstania, stosunek do źródła, itp.), tło kulturowe, gatunek i treść utworu.
Legenda powstała w Syrii w V lub Vi wieku. Przeszła skomplikowane fazy rozwoju i dotarła do Europy Zachodniej, gdzie rozpowszechniła się w języku łacińskim. Zyskała niezwykłą popularność w świecie chrześcijańskim. Była recytowana, śpiewana i rozpowszechniana przez wędrownych żonglerów. Znalazła się także w zbiorze Historie Rzymskie Jana z Koszyczek.
Jest to opowieść o młodzieńcu z bogatego rodu, który w dniu swego wesela opuścił żonę, dwór ojca, pozostawił majętności i wiódł odtąd żywot żebraczy z dala od ojczystego domu. Po powrocie do rodzinnego domu, nierozpoznany przez bliskich przez wiele lat żył w poniżeniu i umarł jako nędzarz. Bogobojny żywot i cudowne wydarzenia po śmierci zyskały mu opinię świętego. Pod koniec X wieku istniały już w Rzymie dwa ośrodki kultu św. Aleksego.
Legenda przedstawia wzór cenionego i zalecanego w średniowieczu życia ascetycznego, polegającego na odrzuceniu wszelkich dóbr i rozkoszy doczesnych, na zachowaniu czystości i ubóstwa.
Polska wierszowana wersja legendy zapisana została około 1454 roku. Pierwowzór nie jest znany. Ze względu na błędy twierdzi się, że stanowi ona zapis pamięciowy.
Fabułę poprzedzoną wstępem tworzą trzy wątki: biografia Aleksego, historia rodziny bezskutecznie poszukującej syna oraz losy opuszczonej żony. Polski wariant zawiera elementy psychologiczne, nie obecne w wersji kanonicznej.
Legenda jest pisana wierszem asylabicznym, rymowanym parzyście.
10. Gatunki i zadania literatury polskiego średniowiecza:
Gatunki: (Patrz ® 2)
Zadania: W średniowieczu pisano głównie z myślą, aby opracowana „materia” służyła odbudowie moralnej, wychowaniu i pouczeniu, potępieniu zła, afirmacji dobra, poszerzeniu wiedzy, przechowywaniu pamięci o uznanych za ważne wydarzeniach i ludziach. Tym tłumaczy się silne nasilenie wypowiedzi literackich przykładami (egzemplami), skłonnościami do kontemplacji i rozważań, ostrość satyrycznego spojrzenia na wszelkie ujemne przejawy, wreszcie dydaktyzm, moralizatorstwo i pochwalny ton względem postaci i zjawisk uznanych za godne do naśladowania. Stąd rozwój tradycji tworzenia ideałów osobowych („Pieśń o Rolandzie” - rycerz, „Kroniki” Anonima – władca, „Legenda o św. Aleksym” - asceta) jak również nasyceniu praktycznymi wskazówkami („O zachowaniu się przy stole” Słota) czy kazaniami.
11. Średniowieczne kroniki i roczniki polskie.
Roczniki to spis wydarzeń z jednego roku o charakterze publicznym, zestawione w porządku chronologicznym. Kroniki zaś zawierają podsumowania oraz komentarz autora. Zapis wydarzeń albo odbywa się na bieżąco, w miarę ich dziania się, albo później.
Ważniejszymi utworami napisanymi przez kronikarzy po łacinie są: Kronika Galla Anonima, Kronika Wincentego Kadłubka, Kronika Janka z Czarnkowa i Roczniki Królestwa Polskiego Jana Długosza.
Gall Anonim, żył na przełomie Xi i XII w. Autor Kroniki polskiej, najstarszego dzieła polskiej historiografii napisanego po łacinie. Mnich benedyktyński był związany z dworem księcia B. Krzywoustego, korzystał zwykle z przekazów ustnych i źródeł pisanych. Kronika polska składa się z 3 części czy ksiąg, przy czym każda z nich poprzedzona jest listem dedykacyjnym i wierszem o charakterze panegirycznym, napisane według reguł retorycznych. Dzieło zawiera uwzględnienie podań o Popielu, Piaście i Siemowicie, historie panowania B. Chrobrego i B. Śmiałego, księga druga skupia się na B. Krzywoustym zaś trzecia obraz jego dokonań po rok 1113. Proza Galla wyróżnia się wysokim kunsztem artystycznym, (liczne metafory, porównania i aliteracje) jest rytmizowana (powtarzanie akcentów na początku, w środku i końcu zdania). W Kronice można doszukać się 8 utworów poetyckich: m. in. epilogów i pieśni.
Wincenty Kadłubek przebywając w Krakowie należał do otoczenia księcia Kazimierza II Sprawiedliwego. W 1208 r. został biskupem tegoż regionu. Do końca życia przebywał w klasztorze cystersów. Kronika napisana po łacinie składała się z 4 ksiąg, z których 3 mają formę dialogu, ostatnia ciągłej narracji. Całość otwiera prolog z toposem skromności i exeplum informujące, iż Sprawiedliwy był zleceniodawcą. W K1: znajduję się opis pochodzenia narodu i narodzin państwa, K2: wiadomości o czasach od założenia dynastii Piastów, K4: zwycięstwa Krzywoustego na Pomorzu, K4: własna opowieść o zmaganiach między Mieszkiem III a Kazimierzem Sprawiedliwym. Kolejny portret idealnego władcy.
...
Adirell