Włodzimierz Odojewski.doc

Włodzimierz Odojewski, Zasypie wszystko, zawieje….

Włodzimierz Odojewski - (ur. 1930 r.) - poeta, prozaik, dramatopisarz, publicysta radiowy, krytyk lite­racki. Urodził się w Poznaniu i tam uczęszczał do Collegium Marianum. Po wybuchu II wojny światowej jakiś czas przebywał na Podolu u krewnych (podobnie jak w powieści Piotr Czerestwieński). W 1944 roku został aresztowany przez Niemców i przebywał w więzieniu w Gnieźnie. Po okupacji zamieszkał w Szczecinie. Debiutował w 1947 r. wierszami opublikowanymi na łamach miesięcznika „Młoda Myśl”, rok później zamieścił swoje utwory poetyckie w „Tygodniku Wybrze­ża”. Studiował w Poznaniu. W 1948 r. wstąpił do PPS (później był członkiem PZPR, z której wystą­pił w 1958 r.). W 1951 r. na antenie Polskiego Radia odczytana została jego debiutancka powieść Wy­spa ocalenia - pierwsza część tzw. cyklu podolskiego, który pisarz będzie tworzył przez całe życie. W latach 1952-1954 Odojewski współpracował z tygodnikiem „Po prostu”, a w okresie 1956-1959 był dziennikarzem poznańskiego „Tygodnika Zachodniego”. W tym czasie drukował utwory m.in. w „Twórczości”, „Miesięczniku Literackim” i „Życiu Literackim”. W 1961 roku został kierowni­kiem Studia Współczesnego Teatru Polskiego Radia w Warszawie. Posadę tę stracił w 1968 r. po wy­darzeniach marcowych. W 1971 r. wyjechał do Paryża, a następnie do Berlina, skąd przeniósł się wkrótce do Monachium, wybierając życie na emigracji (azyl polityczny uzyskał w 1973 r.). Nawią­zał współpracę z Rozgłośnią Polską Radia Wolna Europa, w której w latach 1974-1992 prowadził audycje o tematyce kulturalnej. Żyjąc za granicą, nie przestał pisać; swoje nowe utwory prozatorskie zamieszczał odtąd w pol­skich czasopismach emigracyjnych: londyńskich „Wiadomościach”, paryskiej „Kulturze” i berliń­skim „Archipelagu”. W latach 1980-1989 był członkiem Rady Narodowej RP w Lon­dynie. Uznany za jednego z najbardziej oryginalnych pisarzy polskich XX wieku, był wielokrotnie nagradzany i odznaczany, m.in. Nagrodą Fundacji im. Kościelskich w Genewie (1966), Nagrodą Literacką im. Pawła Hertza (paryskiej „Kultury”, 1985), nagrodą polskiego Pen Clubu (1998) oraz Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1994).

Jest autorem następujących utworów:

powieści: Wyspa ocalenia (jako powieść radiowa w 1951 r., wyd. książkowe 1964 r.), Białe lato (1958), Miejsca nawiedzone (1959), Małe zepsute mechanizmy (1960), Czas odwrócony (1965). Oksana (1999), Odejść, zapomnieć, żyć (2001);

opowiadań: Opowieści leskie (1954), Upadek Tobiasza (1955), Kwarantanna (1960), Zmierzch świata (1962), Zabezpieczanie śladów (1984), Zapomniane, nieuśmierzone... (1987), „jedźmy, wracajmy... „ (1993).

Zasypie wszystko, zawieje…

Najgłośniejsze dzieło Odojewskiego powstało w latach 1964-1967. W dorobku pisarza stanowi ono główne ogniwo tzw. cyklu podolskiego (kresowego), w skład którego wchodzą ponadto: po­wieść Wyspa ocalenia, tom opowiadań Zmierzch świata oraz powieść Odejść, zapomnieć, żyć (frag­menty utworu pisarz publikował w latach 80. i 90. na łamach paryskiej „Kultury”, londyńskich „Wiadomości”, berlińskiego „Archipelagu” oraz warszawskich „Regionów”). W latach 1967-1972 powieść Zasypie wszystko, zawieje... drukowały we fragmentach „Miesięcznik Literacki”, „Współ­czesność”, „Więź”, „Twórczość” i „Odra”. Wydawnictwo Czytelnik odesłało pisarzowi w 1968 roku maszynopis dzieła, które nie mogło ukazać się w Polsce Ludowej głównie ze względu na poruszo­ny w nim wątek katyński. Po raz pierwszy powieść została wydana w wersji książkowej w 1973 r. w Instytucie Literackim w Paryżu. W 1986 r. w krakowskiej oficynie Margines ukazało się jej wydanie podziemne. Pierwsza oficjalna edycja krajowa wyszła w 1990 r. nakładem Czytelnika. Zasypie wszystko, zawieje... uhonorowano nagrodą londyńskich „Wiadomości” im. H. Naglerowej, przyznawaną przez Związek Pisarzy Pol­skich na Obczyźnie, a także Nagrodą im. A. Jurzykowskiego w Nowym Jorku, a w 1976 r. - nagrodą Szwedzkiego Komitetu Katyńskiego.

Powieść została przetłumaczona na język francuski i niemiecki. W 1996 ukazała się adaptacja te­lewizyjna dzieła, zatytułowana Tu się urodziłem.

Powieść Odojewskiego to jedno z najbardziej wstrząsających w literaturze polskiej świadectw czasu „apokalipsy spełnionej”. Wydarzenia rozgrywające się w końcowej fazie II wojny światowej na wschodnich kresach Polski są przerażające, mieszkający w tym regionie Polacy, Ukraińcy, Rosjanie, Niemcy, Żydzi, a nawet Węgrzy (sojusznicy Hitlera) mordują się nawzajem w straszliwy sposób.

Zasadniczym tematem powieści Odojewskiego są powikłane losy kilku osób, powiązanych ze so­bą pokrewieństwem i siecią niezwykle silnych, zarówno pozytywnych, jak i negatywnych relacji emocjonalnych: Pawła Woynowicza, Piotra Czerestwieńskiego, Katarzyny Czerestwieńskiej oraz Semena Gawryluka-Czerestwieńskiego.

Akcja utworu rozgrywa się w latach 1943-1944 na kresach wschodnich II Rzeczypospolitej pod okupacją niemiecką i radziecką (początek czasu akcji powieściowej wyznacza moment, w którym Niemcy hitlerowskie ogłaszają komunikat o mordzie katyńskim w połowie kwietnia 1943 roku a koniec - ofensywa radziecka na wschodzie i wkroczenie Armii Czerwonej w granice przedwojennej Polski w pierwszych dniach stycznia 1944 roku). Liczne partie retrospektywne (wspomnienia głównych bohaterów, głównie Pawła i Katarzyny) - wykorzystujące mowę pozornie zależną lub rozbudowane monologi w formie strumienia świadomości - sprawiają, że czas akcji powieściowej rozszerza się, obejmując wydarzenia wcześniejsze, na przykład wrzesień 1939 roku (Aleksy żegna się z Katarzyną i wyrusza na front), lata międzywojenne (wspomnienia Pawła o rodzicach), a także okres rewolucji październikowej w Rosji (wspomnienia Katarzyny o rodzicach, wspomnienia Teodora o Mikołaju Fiodorowiczu Czerestwieńskim).

W powieści Odojewski w znakomity sposób uchwycił moment przełomu, kiedy na wschodnich kresach Rzeczypospolitej (lub z innego punktu widzenia: na zachodniej Ukrainie) trwała bratobójcza wojna Polaków z Ukraińcami - dwóch nacji od wieków zamieszkujących te tereny.

„Bohaterowie Odojewskiego miotają się targani sprzecz­nymi uczuciami, nie mogą sobie znaleźć miejsca w życiu (chociaż na pozór są w nim całkiem dobrze urządzeni), z teraźniejszości uciekają w przeszłość, z przeszłości w te­raźniejszość. Całe ich życie zdaje się rozpadać pod wpły­wem jednego wspomnienia, jednej myśli, jednej sprawy, która łączy ich z życiem »tam«. Odojewski unika jakiejkol­wiek tendencji, nie formułuje sądów ani osądów. Wprowa­dza jedynie czytelnika w takie sfery odczuć bohaterów, o których można jedynie powiedzieć, że im głębiej były pogrzebane w pamięci, tym bardziej są bolesne. Prze­szłość w tych utworach to żywa rana. Pamięć o niej to do­tykanie skłębionych węzłów bólu. Można o nim na chwilę zapomnieć - nie można go uśmierzyć”.  – J.Malewski [W.Bolecki]

„Odojewski pisze po fakcie, po rzeczywistym końcu tamtego świata; wie, jak się to skończy; że nie będzie żadnego odwołania. Wie, że wina zrodzi nienawiść i zemstę, że przelana krew roz­pędzi «koło bratobójczych rzezi« i że będą to czyny równie zbrodnicze, jak daremne. Czy moż­na o tym świecie pisać inaczej? I jeśli ta ogólna zasada przeniesiona zostaje w wymiar indywidu­alnych losów fikcyjnych bohaterów, to czyż nie jest to literacka właśnie figura, podkreślająca przekleństwo, które faktycznie zaciążyło nad tą ziemią i nad losami całej zbiorowości?”. - A. Werner

Bohaterowie powieści

Paweł Woynowicz -jego ojciec był polskim patriotą i ty­pem pozytywisty - walczył w legionach Piłsudskiego i podczas wojny polsko-bolszewickiej roku 1920; póź­niej, kiedy zamieszkał na Podolu, uchodził za „liberała sprzed pierwszej wojny”.  Kan­dydował do sejmu, lecz został zamordowany podczas wyborów przez ukraińskiego nacjonalistę.

W czasie okupacji Paweł mieszkał z krewnymi (mat­ką, wujem i ciotkami) w Glebach. Kiedy oka­zało się, że jego brat Aleksy zginął w Katyniu, bezsku­tecznie próbował pozyskać uczucie Katarzyny, którą się opiekował. Między Pawłem a Katarzyną rozgrywa się swoista psychomachia, stanowiąca jeden z głównych wątków powieści. Napięcie zwiększa się wówczas, kie­dy pojawia się postać „tego trzeciego”, czyli kuzyna Woynowiczów, Piotra Czerestwieńskiego. Paweł zdaje sobie sprawę, że Katarzyna nie kocha go, nawet wtedy, gdy jest z nim blisko - Ona zrobiła to dla mnie z litości. Oddała mi się z litości. Cały czas jest zazdrosny o Piotra. Późnym latem 1943 roku Paweł po raz ostatni widzi się z Katarzyną, wspólnie oglądają zniszczony podczas pogromu dwór Czerestwieńskich w Czupryni. Wkrótce potem on rozpoczyna walkę w oddziale party­zanckim Laudańskiego, a ona wraz z pozostałymi członkami rodziny opuszcza dwór w Glebach i wyjeż­dża do Krzyżtopola. Od tej pory Paweł poszukuje dwóch osób: Piotra Czerestwieńskiego (spotykają się na początku stycznia 1944 we wsi nieopodal Gleb) i Katarzyny, o której cały czas rozmyśla, do końca nie wiedząc, co się z nią stało. (Jedynym przedmiotem, ja­ki pozostał mu po ukochanej, był pierścionek, który od­nalazł w Krzyżtopolu na palcu zabitej przez Niemców „wariatki”, pani Berger). Na koniec pobytu w ojczy­stych stronach Paweł odnajduje zbezczeszczone zwłoki matki oraz zamyka wejście dworu w Glebach. Kiedy od wschodu słychać odgłosy nadciągającej ofensywy ra­dzieckiej, Woynowicz odjeżdża z ciałem matki w głąb kraju.

Katarzyna Czerestwieńska - dwudziestokilkuletnia piękna kobieta, żona Aleksego Woynowicza. Jako para małżeńska żyli ze sobą zaledwie kilka miesięcy; Aleksy został powołany we wrześniu 1939 roku do wojska i nigdy już nie wrócił do domu. K. mówi o mężu: Nawet nie pamiętam, jak wyglądał. Czasem powraca jakiś szczegół, gest, słowo, oto wszystko, co zostało. Katarzyna została przygarnięta wcześniej przez Woynowiczów jako sie­rota (jej ojciec - zrusyflkowany przez korpus paziów i potem wojsko, kurlandzko-polski szlachcic bez zie­...