(2010) Jodkowski, Filozoficzny i metodologiczny fundament koncepcji protofizyki Jana Czerniawskiego.pdf

ANNALES

UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA

LUBLIN - POLONIA

VOL. XXXV

SECTIO I

2010

KAZIMIERZ JODKOWSKI

Filozoiczny i metodologiczny undament koncepcji

protoizyki Jana Czemiawskiego

Philosophical and MethodologicalBasis of Jan Czemiawski's Protophysics Conceptions

PODSTAWOWE TEZY PROTOFIZYKI

Jan Czemiawski skończył najpierw studia z izyki, a później z ilozoii. To

podwójne przygotowanie widać we wszystkich jego publikacjach. Początkowo

interesował się interpretacyjnymi problemami izyki, zwłaszcza teorii względno

ści. Już wtedy ujawnił cechy przyszłego dysydenta intelektualnego, gdy zasta

nawiał się, czy uzasadnione były rewolucyjne zmiany wyobrażeń dotyczących

czasu i przestrzeni, wprowadzone przez izykę relatywistyczną'. Poznał wów

czas wypracowaną przez Hendrika A. Lorentza dynamiczną interpretację teorii

względności, która wyjaśniała relatywistyczne efekty dylatacji czasu, kontrak

cji odległości i przyrostu masy jako skutek ruchu względem eteru2• Porzucił jed

nak - jak się okazało, tylko na jakiś czas - problematykę ontologii na rzecz me

todologii nauk, której poświęcił zarówno pracę magisterską, jak i doktorską. Po

wrócił do badań ontologicznych za sprawą reizmu, który uznał za koncepcję traf-

l Por. Przesąy w nauce, cyli dlaczego nie rozumiemy iyki współczesnej, " Człowiek i Świa

topogląd " 1988, nr 5, s. 99-102; Przestrzeń i czas w iyce nierelaywisycznej i w szczególnej teorii

względności, " K wartalnik Filozoiczny " 1992, t. 20, nr 4, s. 83-101; Jak zrozumieć szczególną teo

rię względności, " Przegląd Filozoiczny " 1993, nr l, s. 63-71; Teoria względności a upyw czasu,

" Filozoia Nauki " 1994, t. 2, r l, s. 95-100.

2 Por. Dwie interpretacje teorii względności, " Zagadnienia Naukoznawstwa " 1990, t. 26,

s. 315-329; hat is andwhat is not essential in Lorentz s relativiy, [w:] M. Barone, F. Selleri (eds.),

Frontiers oj Fundamental Physics, Plenum Press, New York 1994, s. 217-222; Uber Stibe, Uhren

und Relativitit, [w:] F. Selleri, J. Brandes, J. Czeniawski, U. Hoyer, K. Wohlrabe, Die Einstein sche

und lorentzianische Interpretation der speziellen und allgemeinen Relativititstheorie, VRI, KarIs

bad 1998, s. lll-159.

Kazimierz Jodkowski

ną ontologicznie i możliwą do obrony przed rozmaitymi zarzutami. Reizm jed

nak prowadzi do bezpośredniego konliktu z przyjętą w izyce relatywistycznej

interpretacją tak podstawowych pojęć, jak pole elektromagnetyczne, fala elektro

magnetyczna, energia, foton światła, zdarzenie, proces, czterowymiarowa czaso

przestrzeń. Ź ródłem tego konliktu było odrzucenie przez Alberta Einsteina istnie

nia eteru. Czeniawski umocnił swój sceptycyzm, dotyczący przyjętej interpreta

cji izyki relatywistycznej, gdy dowiedział się o krytycznej wobec teorii względ

ności koncepcji protoizyki Hugo Dingiera przedstawiciela tzw. izyki aryjskiej),

koncepcji rozwijanej później przez Paula Lorenzena. Protoizyka pozwoliła Czer

niawskiemu stworzyć spójną, jego zdaniem, intepretację podstaw izyki relaty

wistycznej, która jest altenatywą dla powszechnie przyjmowanej przez izyków

i ilozofów izyki.

Przedstawiona przezeń koncepcja ma charakter ontologiczny, dotyczy onto

logii izyki relatywistycznej, ale występuje w niej bardzo ważny i wyraźny ele

ment metodologiczny, a nawet metodologiczno-epistemologiczny.

Standardem XX-wiecznej ilozoii nauki było, wzorem neopozytywistów,

dzielenie zdań, pretendujących do opisu rzeczywistości, na zdania naukowe i me

taizyczne. Zastanawiano się nad sensownością tych drugich, nad wzajemną re

lacją jednych do drugich, a przede wszystkim nad tym, jak je od siebie oddzielić.

Czeniawski na miejsce tego dwupodziału proponuje trójpodział: między izyką

i metaizyką umieszcza protoizykę. W jednym z artykułów wymienia 5 sensów

słowa " protoizyka " 3, ale sam odwołuje się tylko do dwóch4• W pierwszym zna

czeniu protoizyka jest dziedziną badań dotyczących operacyjnego sensu podsta

wowych pojęć izycznych, przede wszystkim czasu, przestrzeni i ruchu. W dru

gim znaczeniu protoizyka jest programem ilozoicznym, próbą konstruktywi

stycznego ugruntowania izyki, co jest częścią programu szkoły erlangeńskiej.

Czeniawski rozwija protoizykę w pierwszym znaczeniu, ale dostrzega, że jego

ujęcie ma sporo wspólnego z podejściem ilozofów ze szkoły erlangeńskiej.

Protoizyka, według Czeniawskiego, pozwala usunąć sprzeczność obrazu

rzeczywistości, jaki się - jego zdaniem - wyłania z izyki relatywistycznej, z pew

nymi - jak wielokrotnie mówi - undamentalnymi intuicjami. Jakie to intuicje?

O jednej już wspomniałem - to reizm, który uniemożliwia dosłowne rozumienie

tego, że zdarzenia nie zdarzają się, lecz aczasowo istnieją, procesy nie dzieją się,

lecz podobnie aczasowo rozpościerają się w czasoprzestrzeni, że świat jest czte

rowymiarową czasoprzestrzenią itd. Inne podstawowe intuicje, jakie Czeniawski

przeciwstawia relatywistycznemu obrazowi świata, to - jak twierdzi - zauważona

przez Dingiera sprzeczność Einsteinowskiej releksji nad stosunkiem podstawo-

3 Por. 1. Czeniawski,Przeszłość i perspeky protoiyki, [w:] J. Zon (red.),Pogranicza nauki.

Protonauka -paranauka -pseudonauka, Lublin: Wydawnictwo KUL 2009, s. 103-104 [103-113].

4 Por. J. Czeniawski, Ruch. Przestrzeń. Czas. Protoiyczne i metaiyczne aspeky podstaw i

yki relaywisycznej, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego 2009, s. 42.

Filozoiczny i metodologiczny undament koncepcji protoizyki Jana Czemiawskiego 65

wych pojęć izycznych do praktyki eksperymentalnej z zasadą racji dostatecznej

lub zasadą niezależności przebiegu zjawisk od czasu i przestrzeni. DingIer miał

zauważyć, że wyniki eksperymentów popierających teorię względności są w nie

usuwalny sposób uzależnione od założeń dotyczących zachowania się standar

dów metrycznych, wykorzystywanych w pomiarach. Ponieważ teoria względno

ści sama takie założenia zawiera, to dokonywana w jej ramach interpretacja po

miarów tworzy błędne koło.

Dingler sformułował zasadę porządku pragmatycznego (inna nazwa: meto

dycznego), według której istnieje hierarchia teorii naukowych i teoria naukowa

stojąca wyżej w tej hierarchii nie może prowadzić do korygowania teorii bar

dziej od niej podstawowej, tej, którą zakłada w punkcie wyjścia. W związku z tym

mamy, według Czeniawskiego (za Lorenzenem), kolejne pogwałcenie unda

mentalnej intuicji przez izykę relatywistyczną, gdyż szczególna teoria względ

ności koryguje m.in. kinematyczną część mechaniki, a kinematyka jest bardziej

podstawowa. Podobnie nietrana jest interpretacja ogólnej teorii względności jako

rewizji geometrii, która jest nawet jeszcze bardziej podstawowa niż kinematyka.

Dlatego metryka czasoprzestrzeni nie może określać geometrii świata, lecz jest je

dynie wielkością, pozwalającą oreślić wpływ ruchu i grawitacji na wymiary ciał

oraz przebieg procesów izycznych.

Lorenzen uznał, że kinematyka razem z bardziej od niej podstawową geome

trią i chronometrią należy właśnie do protoizyki. Tak rozumiana protoizyka jest

od izyki bardziej podstawowa, gdyż bez niej pomiary wielkości izycznych nie

mają obiektywnego sensu. Protoizyka formułuje idealne normy, do których speł

nienia powinny zmierzać pomiary. Jako taka ma charakter aprioryczny.

Teoria względności pomiary odnosi do wzorców jednostek długości i cza

su, o których wiadomo, że podlegają - pisze Czeniawski - deformującym wpły

wom ruchu i grawitacji. Protoizyka natomiast proponuje odniesienie pomiarów

do idealnych wzorców metrycznych niepodlegających takim wpływom. Tyle że

takich wzorców nie można wyprodukować. Jaki więc sens ma mówienie o pro

toizyce? Czeniawski wyjaśnił to tak: skoro izyczne wzorce metryczne podle

gają deformującemu wpływowi ruchu i grawitacji, to obraz zjawisk przyrody jest

tym samym również zdeformowany. Ale deformacja jest zawsze deformacją cze

goś. O deformacji obrazu przyrody można sensownie mówić tylko wtedy, jeśli ist

nieje jakiś obraz niezdeformowany. Taki obraz musi być oreślony w odniesieniu

do niezdeformowanych wzorców metrycznych, czyli taki, jaki przedstawia pro

toizyka. Taki niezdeformowany obraz nie jest altenatywą opisu izykalnego, ale

jego uzupełnieniem.

Czeniawski zdecydowanie oddziela izykę, protoizykę i metaizykę. Cha

rakterystyczny dla tej pierwszej jest zakaz wprowadzania pojęć pozbawionych

jednoznacznego operacyjnego sensu. Protoizyka dopuszcza już wprowadzanie

takich pojęć, ale tym różni się od metaizyki, w której mieszczą się problemy nie-

Kazimierz Jodkowski

rozstrzygalne naukowo, że pojęcia protoizyczne nie mając sensu operacyjnego,

mają sens quasi-operacyjny, polegający na tym, że są określone przez wyima

ginowane operacje pomiarowe za pomocą nieizycznych, idealnych przyrządów

pomiarowych, niepodlegających działaniu sił uniwersalnych. Czeniawski uważa

jednocześnie, że ten quasi-operacyjny sens może stać się ścisłym sensem opera

cyjnym, jeśli pojawi się w przyszłości jakaś odpowiednia teoria.

W publikacjach Czeniawskiego znajdujemy mnóstwo szczegółowych ana

liz dotyczących ruchu, przestrzeni i czasu, w których Autor stara się pokazać sen

sowność rozważań protoizycznych. Przykładem może być pojęcie geometrii tła,

którą należy odróżnić od geometrii izycznej. Tę drugą określa się za pomocą i

zycznych, skróconych standardów, pierwszą - za pomocą standardów idealnych.

Geometria izyczna ma bezpośredni sens operacyjny. Geometria tła okazuje się

czysto idealna, myślna, gdyż idealny, niepodlegający oddziaływaniom standard

jednostki długości ma charakter czysto konceptualny, niezwiązany bezpośrednio

z możliwymi pomiarami za pomocą realnych przyrządów5•

Najbardziej kontrowersyjne wypowiedzi Czeniawskiego dotyczą jednak ete

ru. Wprawdzie nie da się empirycznie wykryć ruchu względem eteru, ale odrzuce

nie istnienia eteru uznał on za prywatne uprzedzenie Einsteina oraz za uporczywie

podtrzymywany przesąd6• Zanegowanie przez Einsteina istnienia eteru odegrało

jedynie rolę heurystyczn, nie było konieczne. Czeniawski uważa, inaczej niż i

zycy relatywistyczni, że pytanie o to, dlaczego występują takie efekty jak skróce

nie długości, jest sensowne, odpowiedzi na można udzielić na gruncie protoizy

ki, która używa pojęcia nieizycznej geometrii tła i pojęcia ruchu względem ete

ru. Czeniawski próbuje więc z pojęciem eteru zrobić coś podobnego do tego, co

z hylemorizmem zrobili w czasach nowożytnych arystotelicy i tomiści. W na

uce starożytnej hylemorizm rywalizował z koncepcją atomistyczną i pokonał ją.

Gdy atomizm odrodził się i został zaakceptowany w nauce nowożytnej, hylemor

izmu nie uznano za błędny pogląd, nie porzucono na śmietniku dawnych kon

cepcji, ale przesunięto go poza naukę, w dziedzinę ilozoii (dokładniej: przesu

nęły się granice tego, co naukowe, pozostawiając koncepcję hylemorizmu poza

zakresem nauki).

Przyjęta perspektywa protoizyczna pozwoliła Czeniawskiemu uzasadniać

pogląd, że nie należy rezygnować z wyobrażenia " upływu " czasu ani z przekona

nia, że świat, jak tego chcą reiści, jest dziedziną rzeczy rozciągłą tylko przestrzen

nie, a nie rozciągłą, czasowo dziedziną zdarzeń lub procesów. Stara się również

rehabilitować pojęcie globalnego, absolutnego czasu, który odróżnił od izycz

nych czasów względnych, określonych w różnych układach odniesienia, i od cza

sów własnych poszczególnych ciał. Uważa, że można używać pojęcia absolut-

5 Por. tamże, s. 130-134.

6 Por. J. Czemiawski, Rewolucja relaywisyczna a ontologiaiyki, " Roczniki Filozoiczne"

2008, t. 56, nr l, s. 382, 394.

Filozoiczny i metodologiczny undament koncepcji protoizyki Jana Czeniawskiego 67

nej, Euklidesowej geometrii przestrzeni momentalnych, byle jej nie utożsamiać

z izyczną geometrią przestrzeni względnych w różnych układach odniesienia.

Wszystkie te absolutności umieszcza w warstwie protoizycznej lub szerzej: me

taizycznej, bardziej podstawowej niż warstwa izykalnego opisu rzeczywistości.

W tej bardziej undamentalnej warstwie nadal posiadają absolutny sens stosun

ki długości ciał i czasu trwania procesów. Taki obraz rzeczywistości - zdaniem

Czeniawskiego - jest, inaczej niż obraz wynikający z izyki relatywistycznej,

zgodny z obrazem zdroworozsądkowym, uściśla go i uzupełnia.

UWAGI KRYTYCZNE

Koncepcja protoizyki jako dziedziny między izyką i metaizyką jest błęd

na z wielu powodów, także z zasadniczego - wypływa z niewłaściwego rozumie

nia nauki i procesów poznawczych. O jednym źródle koncepcji dra Czeniaw

skiego już wspomniałem - to reizm, który stoi w zasadniczej sprzeczności z jaki

mikolwiek wątkami ewentystycznymi, tak populanymi w intepretacjach teorii

względności. Okazuje się jednak, że istnieje bardziej zasadnicze źródło poglądów

prezentowanych w publikacjach Czeniawskiego. On sam nazywa je indukcjoni

zmem. Nazwa ta z 2 powodów jest niedobra, by określać nią to, co mam na myśli.

Po pierwsze, używana jest przez Autora jako pogląd, że w nauce (i w ży

ciu) wnioskowania indukcyjne są nie do zastpienia ( " nie można żyć bez induk

cji " )?' To znacznie szerszy sens niż ten, którego się używa w ilozoii nauki. W tej

ostatniej indukcjonizm i antyindukcjonizm to przeciwne stanowiska w sprawie,

jak powstają teorie naukowe8• Poza tym Autor do wnioskowań indukcyjnych za

liczył wszystkie wnioskowania niededukcyjne, w tym także niektóre redukcyj

ne. Wprawdzie każdy ma prawo używać pojęć dowolnie, jeśli je deiniuje, ale ja

wolę terminu " indukcjonizm " w rozumieniu Autora nie używać, by nie wprowa

dzać zamieszania pojęciowego.

Po drugie, źródłem koncepcji protoizyki nie jest samo ogólne przekonanie,

że można stosować procedury indukcyjne. Autor zajął bardziej szczegółowe sta

nowisko. Uznał, że w nauce mamy do czynienia z hierarchią teorii i twierdzeń.

Twierdzenia znajdujące się niżej w tej hierarchii stanowią uzasadnienie dla twier

dzeń znajdujących się wyżej. Wśród tych wszystkich poziomów uzasadniania ist

nieje poziom najniższy, stanowiący bazę empiryczną dla nauki. Autor wie, że zda

nia obserwacyjne, które tradycyjnie uznawano za undament nauki, mają charak-

7 Por. J. Czeniawski, Cy można yć bez indukcji?, " Przegląd Filozoiczny " 2007, t. 16, nr 3,

s. 203-208.

8 Por. np. J. Giedymin, Indukcjonizm i anyindukcjonizm, [w:] T. Pawłowski (red.), Logiczna teo

ria nauki. lbór aryułów, Warszawa: PWN 1966, s. 269-294 oraz K. Jodkowski, Jak powstają teo

rie naukowe?, ,,Akcent " 1984, r 1 (15), s. 154-164; tenże, Metodologiczne speky kontowersji ewo

lucjonizm-reacjonizm. Realizm. Racjonalność. Relaywizm, Lublin: Wyd. UMCS, 1998, s. 272-285.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: