POLSKA
KOMUNIZM
OPOZYCJA
SŁOWNIK
JAKUB KARPIŃSKI
POLONIA
JAKUB KARP1NSK1
*
Jakub Karpiński
POLSKA, KOMUNIZM, OPOZYCJA
Słownik
ISBN O 902352 45 8
Copyright © Jakub Karpiński
First published m Polish
September 1985
Pierwsze wydanie polskie
wrzesień 1985
Oprawa graficzna J C i J J
ALL RIGHTS RESERYED
WSZYSTKIE PRAWA ZASTRZEŻONE
Biblioteka WDiNP UW
1098000582
Najnomz
is tom Po/s,
5
POLONIA BOOK FUND LTD
8 QUEEN ANNE'S GARDENS, LONDON W4 1TU
UNITED KINGDOM
Pnnted and bound m the UK
* * *
W tej książce autor stara się mówić o tym, o czym mówi tytuł: o Polsce,
komunizmie i opozycji, uwzględniając też związki między tymi sprawa-
mi. Głównie mowa tu o okresie powojennym, ale Polska komunistyczna
powstała w wyniku drugiej wojny światowej, trzeba więc było niekiedy
cofnąć się w czasie. Mówi się tu o wydarzeniach, ale także o słowach i
ideach. W historii, zwłaszcza politycznej, trudno nie uwzględniać słów i
pojęć, których uczestnicy wydarzeń używają.
Mowa tu między innymi o polityce, a ustrój komunistyczny ma zwy-
czaj wiązać z polityką sprawy zwykle od niej odległe. Stąd pewne pomie-
szanie zagadnień. Trzeba je było uporządkować i powstał słownik: od A
do Ż (od administracji do żywności). Nie mówi się tu o wszystkim, bo to
jest trudne i niemożliwe. Jest to krótki niebiograficzny słownik powo-
jennej historii i współczesności politycznej w Polsce, uwzględniający
niektóre wydarzenia wcześniejsze i niektóre wydarzenia poza Polską.
Zapewne większość artykułów można by rozwinąć i zamienić tę książ-
kę w bibliotekę, w której byłoby tyle tomów, ile jest haseł w słowniku.
Ten słownik może być użyteczny dla kogoś, kto chciałby o różnych rze-
czach czytać w jednym tomie.
Autor przestrzega przed mierzeniem ważności spraw długością tek-
stu. Są sprawy, które warto uczcić milczeniem, są takie, których nie
powoła do istnienia wielość słów.
O powojennej historii Polski i o systemie społecznym istniejącym w
Polsce - autor pisał w innych pracach; wykorzystano je w tej książce.
Zamieszczenie pozycji w bibliografii nie świadczy o jej aprobacie.
Pozycje te - podane przykładowo - informują o różnych punktach
widzenia, w tym - o oficjalnym, czasem mogą też pomóc w znalezieniu
informacji i nowych źródeł.
Wykaz skrótów zaczyna się na stronie 333, spis treści - na stronie 339.
l
administracja 7
administracja - czynność zarządzania
lub zbiór organów zarządzających. Na
ogół istnieją wyodrębnione organy i
procedury związane z wydawaniem
ustaw i sądownictwem (nie zalicza się
ich do administracji). Jednak granice
między ustawodawstwem, sądownic-
twem i administracją bywają zatarte,
zwłaszcza w państwach komunistycz-
nych. Sytuację komplikuje tak zwana
„kierownicza rola" partii komunisty-
cznych, sprawowana zarówno wobec
organów administracyjnych, jak i u-
stawodawczych lub sądowych. Admi-
nistrację często utożsamia się z admi-
nistracją państwową, zwłaszcza tam,
gdzie zakres upaństwowienia jest roz-
legły. W PRL jednak organy państwa
są nadzorowane przez instancje par-
tyjne, które wykonują część zadań ad-
ministracyjnych. Na tym między inny-
mi polega „kierownicza" lub „przewo-
dnia" rola partii komunistycznej.
Twierdzi się, że naczelnym orga-
nem administracji w PRL jest rząd
(Rada Ministrów), zaś „ministrowie
kierują określonymi działami admini-
stracji państwowej" (art. 42 konstytu-
cji PRL). Tak jednak jest pod warun-
kiem, że nie zwraca się uwagi na „kie-
rowniczą rolę partii".
Niekiedy rozpatruje się osobno,
jako szczególne działy, administrację
gospodarczą i terenową.
GUS nie zalicza wymiaru sprawied-
liwości do administracji, a także w
p.
" '• //
l. yjć tf
' l fl
ll(,
JWIŁ K, i obi n,
fa ttl , >\CG 9nt<>. , A.S < '
K * *
afery gospodarcze 9
LIT : Sąd orzekł.., Instytut Literacki,
Paryż 1972, Aniela Stemsbergowa, Widzia-
ne z lawy obrończej, Instytut Literacki,
Paryż 1977, Aniela Steinsbergowa, Ze
wspomnień obrońcy: Kariera artykułu 23,
«Zapis» 1978, nr 8, «Zeszyty Historyczne*
1979, z. 48; Czas próby. O adwokatach -
obrońcach ludzi i wartości. Komitet Helsiń-
ski w Polsce, Zeszyt nr 5.
adwokatura - ogół adwokatów i apli-
kantów adwokackich.
Adwokatura dysponuje samorzą-
dem, którego organami są Naczelna
Rada Adwokacka i wojewódzkie rady
adwokackie. Nadzór nad adwokaturą
przyznano ministrowi sprawiedliwoś-
ci, który może uchylić uchwały samo-
rządu adwokatury.
3 i 4 stycznia 1981 roku odbywał się
w Poznaniu Ogólnopolski Zjazd Ad-
katów, który domagał się „przywróce-
nia pełnej samorządności i niezależno-
ści adwokatury" i sformułował wiele
szczegółowych postulatów dotyczą-
cych wykonywania zawodu adwokata,
organizacji adwokatury, systemu pra-
wa w PRL i wymiaru sprawiedliwości.
Odbywający się od l do 3 paździer-
nika 1983 roku Krajowy Zjazd Adwo-
katury uznał słuszność uchwał zjazdu
poznańskiego i zalecił ich realizację
Naczelnej Radzie Adwokackiej.
Od początku roku 1984 organy sa-
morządu adwokatury były atakowane
w prasie i władze państwowe wzmogły
represje przeciw „nieodpowiedzial-
nym" adwokatom.
LIT Czas próby. O adwokatach -
obrońcach ludzi i wartości, Komitet Helsiń-
ski w Polsce, Zeszyt nr 5
afery gospodarcze - dokonywane gru-
powo przestępstwa na szkodę skarbu
państwa (ale nie zawsze na szkodę
konsumentów). Czasem afery polega-
ły na tym, że w przedsiębiorstwie pań-
stwowym lub spółdzielczym wytwa-
rzano dobra lub usługi nie informując
o tym władz. Przedsiębiorstwo pań-
stwowe funkcjonowało więc jako pry-
watne. Afery polegały również na po-
garszaniu jakości wyrobów i sprzeda-
waniu zwiększonej ich ilości bez wie-
dzy zwierzchników i kontrolerów.
Kodeks karny z 19 kwietnia 1969
roku mówi o zagarnięciu mienia wiel-
kiej wartości w porozumieniu z innymi
osobami i w art. 134 przewiduje karę
więzienia od 8 do 15 lat lub 25 lat dla
kogoś, „kto, wyzyskując działalność
jednostki gospodarki uspołecznionej,
w porozumieniu z innymi osobami za-
garnia mienie wielkiej wartości na
szkodę takiej jednostki, nabywców
lub dostawców i powoduje przez to
poważne zakłócenia w funkcjonowa-
niu gospodarki narodowej". Kto taką
działalność organizuje lub nią kieruje,
może być skazany na karę śmierci (art.
134 §2).
Afery gospodarcze wymagały wta-
jemniczenia, przekupienia i współpra-
cy wielu osób zajmujących stanowiska
w państwowym przemyśle, handlu i w
aparacie kontroli. W latach sześćdzie-
siątych środki masowego przekazu in-
formowały między innymi o aferach w
przemyśle skórzanym (dostarczanie
skór prywatnym odbiorcom) i w prze-
8 adwokaci
zestawieniach dotyczących zatrudnie-
nia w administracji nie podaje danych
dotyczących ministerstwa obrony na-
rodowej i ministerstwa spraw wewnę-
trznych.
Według danych GUS, w roku 1983
przeciętne zatrudnienie w administra-
cji państwowej wynosiło 135,5 tysiąca
osób, z czego na administrację central-
ną przypadało 43,4 tysiąca osób (w mi-
nisterstwach i urzędach równorzęd-
nych pracowało 16,2 tysiąca osób). W
administracji terenowej (w urzędach
wojewódzkich, miejskich, dzielnico-
wych i gminnych) pracowało 92 tysiące
osób.
adwokaci. Adwokat to osoba upraw-
niona do udzielania pomocy prawnej,
zwłaszcza w procesie karnym i cywil-
nym. Przygotowaniem do zawodu ad-
wokata są studia prawnicze i aplikacja
adwokacka. W PRL na listę aplikan-
tów adwokackich - i następnie adwo-
katów - wpisują rady adwokackie.
Liczba adwokatów we wczesnych la-
tach osiemdziesiątych zbliżała się do
6 tysięcy, z tego w prawie 400 zespo-
łach adwokackich pracowało przeszło
3,5 tysiąca adwokatów. Aplikantów
było ponad 300.
Rola adwokatów jest szczególnie
istotna w procesach politycznych, or-
ganizowanych i przygotowywanych
przez państwo, którego reprezentanci
prowadzą śledztwo i oskarżają w pro-
cesie, wyroki zaś są wydawane w imie-
niu państwa i co najmniej niekiedy
instytucje pozasądowe wpływają na
treść wyroków. W procesie politycz-
nym państwo stwierdza, że jego dobro
zostało naruszone, i państwo jest w
takim procesie stroną niesłychanie sil-
ną. Zasady procesu karnego powo-
duj ą jednak, że adwokat może uwzglę-
dniać interesy klienta i utrudnić pro-
wadzenie procesu w sposób całkowicie
zgodny z interesami władz. Te ze swej
strony często ograniczają rolę adwo-
katów, między innnymi pozbawiając
niezależnych obrońców prawa wyko-
nywania zawodu.
W okresach wzmożonego używania
wymiaru sprawiedliwości do zwalcza-
nia przez państwo przeciwników (lub
domniemanych przeciwników) rola
adwokatów jest trudna (tak było zwła-
szcza w okresie stalinowskim). Wielu
adwokatów potrafiło jednak rolę
obrońcy wypełniać rzetelnie i odważ-
nie (tak było po czerwcu 1976 roku lub
w stanie wojennym).
alkohol 11
Od aktywu wymaga się co najmniej
pasywności. Aktyw pasywny brał
udział w demonstracjach antystudenc-
kich i „antysyjonistycznych" w roku
1968 lub w wiecach antyrobotniczych
w roku 1976. Aktyw należy pobudzać
ostrożnie. Zdaje się, że ponad potrze-
by zwierzchników pobudzono aktyw
podczas „rewolucji kulturalnej" w
Chinach. W Polsce „aktyw" wznosil
czasem nieprzewidziane okrzyki, tak
jak 19 marca 1968 roku, gdy Włady-
sław Gomulka mówił do „aktywu par-
tyjnego Warszawy". Aktyw może tak-
że wykonywać zadania skromniejsze i
nadaje się do pisania listów piętnują-
cych „Solidarność" lub Kościół.
alkohol. Picie alkoholu bywa poti zę-
ba, upodobaniem, przyzwyczajeniem,
pełni rozmaite funkcje w skali indywi-
dualnej i społecznej; może być uciecz-
ką od rzeczywistości lub protestem.
Picie w towarzystwie może prowadzić
do poczucia wspólnoty. Picie alkoholu
dla zdobycia wrażeń i przeżyć lub (na-
stępnie) z przyzwyczajenia jest dość
powszechne w niektórych krajach ko-
munistycznych, ze Związkiem Radzie-
ckim i Polską na czele.
O alkoholizmie mówi się często i
terminem tym określa się (1) przyzwy-
czajenie do picia alkoholu, (2) względ-
nie trwałe zmiany chorobowe powsta-
łe w następstwie nadużycia alkoholu,
(3) ogół ujemnych następstw związa-
nych ze spożyciem alkoholu.
W Polsce już przed drugą wojną
światową istniał Państwowy Monopol
Spirytusowy. Z punktu widzenia pańs-
twa - sprzedaż alkoholu jest ważnym
sposobem odprowadzania z powrotem
do kasy państwowej pieniędzy wypła-
conych osobom zatrudnionym.
W roku 1983 Polacy wydali na na-
poje alkoholowe przeszło 582 miliardy
złotych, a więc prawie 16 tysięcy zło-
tych w przeliczeniu na mieszkańca.
10 akademia
twórstwie mięsnym, gdzie przetwarza-
nie i sprzedaż mięsa i wędlin prowadzo-
no na rachunek osób zaangażowanych
w afery. Osoby oskarżone o udział w
aferach gospodarczych często skazy-
wano na karę dożywotniego więzienia
i nawet co najmniej dwukrotnie orze-
czono karę śmierci. Oskarżony Dedo,
sądzony za „aferę skórzaną" został
skazany na śmierć przez sąd w Kiel-
cach w roku 1961 (ale następnie go
ułaskawiono). Sąd w Warszawie roz-
patrujący „aferę mięsną" skazał na
śmierć dyrektora Wawrzeckiego. Wy-
rok wykonano.
akademia - uroczystość polityczno-
-artystyczna. W Polsce po drugiej woj-
nie światowej akademie organizowano
głównie z okazji świąt l maja i 22 lipca,
także z okazji rocznicy rewolucji paź-
dziernikowej w Rosji (z 1917 roku).
Akademie odbywają się w szkołach i
innych instytucjach; bywają też akade-
mie centralne. Akademia składa się z
części „oficjalnej" (przemówień) i „ar-
tystycznej" (czyli recytacji i śpiewów,
na ogół związanych z politycznym zna-
czeniem uroczystości).
aktyw - partyjne pospolite ruszenie;
zbiorowość, którą kierownictwo po-
dejrzewa o aktywność i sądzi, że może
na nią liczyć. Mówi się także o aktywie
organizacji młodzieżowych, na przy-
kład ZMP lub późniejszych, takich jak
ZMS, ZSMP. Aktyw jest mobilizo-
wany do wyrażania poparcia i prote-
stowania oraz do akcji policyjnych i
półpolicyjnych, czasem takich, które
wygodniej jest wykonywać półoficjal-
nie (wstępne przymuszanie chłopów
do kolektywizacji, bojówki podczas
kościelnych uroczystości milenijnych,
bojówki wysyłane na wiece uczelniane
w 1968 roku lub na wykłady Towarzys-
twa Kursów Naukowych w latach sie-
demdziesiątych).
«Aneks». Kwartalnik polityczny, nu-
mer 1: „wiosna 1973", początkowo
ukazywał się z adnotacją: „kwartalnik
Aneks wydawany jest przez Polskie
Koło Naukowe przy Uniwersytecie w
Uppsali", następnie (odnumeru 13/14,
1977) pojawiła się adnotacja „Uppsala
- Londyn", która znikła w numerze
33/1984. Od numeru 18/1978 podawa-
no, że redaktorem jest Aleksander
Smolar. W połowie roku 1985 ukazał
się 38 numer «Aneksu*.
W
EKS"
kwartalnik polityczny
Pismo początkowo stawiało sobie za
cel głównie publikowanie tłumaczeń
tekstów politologicznych i publicy-
styki społeczno-politycznej. Nie były
to zresztą wyłącznie teksty z krajów
zachodnich - na przykład numer 7/8
poświęcono głównie publicystyce i
literaturze radzieckiej i dotyczącej
Związku Radzieckiego. Inne tematy
«Aneksu» to szansę rewolucji w Euro-
pie Wschodniej (nr 4), eseje Orwella
(nr 6), głosy o chrześcijaństwie, so-
cjalizmie, Kościele i polityce (nr 12 i
13/14), socjalizm i demokracja - dys-
kusja na marginesie książki Włodzi-
mierza Brusa (nr 15), eurokomunizm
(nr 16/17), gospodarka PRL (nr 20),
język totalitarny (nr 21), myśl socjali-
styczna (nr 23), władza i przywileje (nr
26), Polska po 13 grudnia (nr 27), sac-
...
umkc