Monitor Prawa Celnego i Podatkowego art. korup.doc

Monitor Prawa Celnego i Podatkowego
MARZEC NR 3 (140)/2007

71-051 Szczecin ul. Zabużańska 38,
tel/fax (0-91) 489-59-61

Gerard Mosiej

Korupcja w systemie celnym państwa - przyczyny i konsekwencje

System celny państwa jest szczególnym obszarem życia społeczno-gospodarczego państwa, w którym występują różnorodne mechanizmy i zjawiska patologiczne będące odzwierciedleniem pewnego syndromu zwanego korupcją. W niniejszym opracowaniu podjęto próbę teoretycznego naszkicowania przyczyn i efektów korupcji, która w swoim zamyśle może być podstawą do sporządzenia szerszego studium teoretyczno-empirycznego dotyczącego analizowanego zagadnienia w Polsce.

Historia pokazuje, że zarówno korupcja, jak i system celny są zjawiskami co najmniej tak samo starymi, jak instytucja samego państwa. Obydwa pojęcia nie mają swoich jednoznacznych i powszechnie akceptowanych definicji. Wynika to przede wszystkim z faktu, iż są to kategorie wieloaspektowe i wielowymiarowe, mające różnorodne przyczyny i efekty. Kategorie te są przedmiotem zainteresowań badaczy wielu dziedzin nauki. Inaczej istotę systemu celnego i korupcji będą interpretowali ekonomiści czy prawnicy a inaczej socjologowie, historycy, etycy czy politolodzy.
Jeśli chodzi o zjawisko korupcji, to najogólniej rzecz ujmując związane jest ono ze skłonnością człowieka do wykorzystywania swojej pozycji do załatwiania własnych interesów. Zarówno definicje, jakie można spotkać w literaturze przedmiotu, jak i różnorodne jej klasyfikacje można umownie podzielić na:

·         definicje słownikowe i encyklopedyczne1,

·         definicje naukowe - występujące w opracowaniach stricte naukowych2,

·         definicje umów i konwencji - sformułowane na potrzeby poszczególnych aktów międzynarodowego prawa publicznego3,

·         definicje jurydyczne - typizujące przejawy korupcji, jakie w poszczególnych krajach zostały spenalizowane4,

·         definicje instytucjonalne - jakimi posługują się różnorodne organizacje (np. Fundacja Batorego, Bank Światowy, Transparency International), których jednym z obszarów zainteresowania jest zjawisko korupcji i gdzie jest ona określana i klasyfikowana w zależności od przyjętej konwencji analizy tego zjawiska5.

Podobnie jak ma to miejsce w wypadku definicji korupcji, występuje również zróżnicowanie jej klasyfikacji. Przykładowo wyróżnia się korupcję białą, szarą i czarną (kryterium społecznego przyzwolenia), Typologia korupcji może zostać przeprowadzona w oparciu o różne kryteria. Korupcję indywidualną i zbiorową (zakres podmiotowy), korupcję urzędniczą, gospodarczą i polityczną (sfera życia), korupcję finansową, materialną i pozamaterialną (rodzaj uzyskiwanych korzyści), korupcję zgodną z prawem i niezgodną z prawem (kryterium legalności)6. Określone "typy", "modele" i "warianty" korupcji nie wyczerpują oczywiście katalogu bogatej gamy istniejących form tego syndromu, gdyż stanowią wyłącznie odmienny punkt widzenia tej samej kategorii i uzmysławiają fakt, iż korupcja jest zjawiskiem wieloaspektowym.
Przeprowadzona analiza pojęciowo-definicyjna wskazuje, że mamy do czynienia z różnymi interpretacjami tej kategorii pojęciowej. Problemy związane z jego precyzyjnym określeniem nie niweczą przy tym ich przydatności aplikacyjnej, gdyż po pierwsze, przegląd istniejących w literaturze określeń ma znaczenie porządkujące, po drugie, umożliwia dokonanie pewnej systematyzacji w sposobie interpretowania istoty korupcji, wreszcie po trzecie, pozwala na wyodrębnienie pewnego consensusu, tj. zarysowania cech wspólnych i atrybutów tego zjawiska.
Dokonany przegląd pozwala zatem wyróżnić pewne definiens, wspólne wszystkim przedstawionym określeniom omawianej kategorii pojęciowej. Chodzi mianowicie o to, że korupcja7:

·         występuje na styku sfery publicznej i prywatnej,

·         występuje w sytuacji konfliktu interesów,

·         stanowi nadużycie sprawowanej władzy w celu osiągnięcia osobistych korzyści,

·         to, co jest postrzegane przez ludzi jako korupcja, niekoniecznie musi być przestępstwem, z kolei niektóre przestępstwa są traktowane przez ludzi jako działania dopuszczalne.

Z kolei jeśli chodzi o najbardziej typowe, uniwersalne cechy korupcji można wymienić8:

·         powszechność (występuje ona we wszystkich systemach ustrojowych),

·         entropia (rozprzestrzenia się - na podobieństwo tkanki nowotworowej - na dziedziny, które wcześniej nie były dotknięte korupcja),

·         rynkowość (cena korupcyjnych transakcji jest wypadkową podaży i popytu na dobra i usługi, które można uzyskać w sposób nielegalny).

Uwarunkowania korupcji w cle generalnie można podzielić na 1) uniwersalne, tj. takie, które powszechnie występują we wszystkich wymiarach funkcjonowania instytucji państwowych oraz 2) specyficzne, tj. dotyczące tylko sfery związanej z uprawianiem polityki celnej sensu largo.
Wśród uniwersalnych uwarunkowań wystąpienia korupcji można wyróżnić:

·         moralne - gdzie implikatorem zachowań korupcyjnych jest sama natura człowieka a precyzując jego słabość do pieniędzy i władzy,

·         kulturowe - wynikają ze zwyczajowej lojalności wobec nieformalnej grupy kosztem interesu państwa,

·         polityczne - związane są nadmiernym rozbudowaniem regulacyjnej funkcji państwa, co przejawia się w kontroli cen, jakości, ograniczeniach ilościowych, handlowych a także w nadmiernie rozbudowanej biurokracji,

·         ekonomiczne - związane głównie z ograniczaniem konkurencji, barierami wejścia na rynek, nadmiernym koncesjonowaniem działalności gospodarczej, istnieniem monopoli,

·         socjologiczne - związane są z jednej strony, z istnieniem zbyt tradycyjnego społeczeństwa, a z drugiej strony, z szybkim procesem modernizacji, kiedy to zbyt wiele wartości, norm i instytucji ulega zmianom w zbyt krótkim czasie.

Polityka celna jest częścią polityki gospodarczej państwa, która realizuje specyficzne cele związane głównie ze sferą międzynarodowego obrotu towarowego z zagranicą. Ta specyfika związana jest przede wszystkim z realizowania funkcji fiskalnych, ochronnych i kontrolnych, których wypełnianiu immanentnie towarzyszy możliwość wystąpienia określonych zachowań korupcyjnych. Wśród specyficznych czynników sprzyjających korupcji w celnictwie można wymienić następujące:

·         Bezpośredni kontakt administracji celnej z przestępczością zorganizowaną - Służba Celna częściej niż inne (poza Policją) służby publiczne, styka się ze zorganizowaną przestępczością. Funkcjonariusze celni będąc grupą zawodową tzw. wysokiego zagrożenia korupcją, często jest przedmiotem zainteresowań różnych grup przestępczych, próbujących (zresztą ze skutecznym rezultatem) pozyskać celników do współpracy. Zorganizowane grupy przestępcze dokonując, lub chcąc dokonać przemytu towarów lub ludzi przez granicę są w stanie zapłacić duże sumy pieniędzy, ale mogą też posunąć się do szantażu i zastraszania wobec pracowników służb celnych.

·         Specyfika pracy na granicy celnej - często ma miejsce sytuacja bliskich relacji między celnikami a przemytnikami, którzy nieraz są członkami (bliższej bądź dalszej) tej samej rodziny zamieszkującej tereny przygraniczne. Ten swoisty konflikt interesów, jak również presja społeczna i środowiskowa w małych wspólnotach lokalnych na granicy, gdzie wiele osób odnosi korzyści z przepływu łapówek z konieczności rzeczy rodzi możliwość zachowań korupcyjnych.

·         Wysoka presja korupcyjna - administracja celna stanowi specyficzną część sektora publicznego, której pracownicy mając codziennie bezpośredni kontakt z dużymi pieniędzmi, w sposób zwielokrotniony poddawani są presji zachowań nieetycznych, nierzetelnych z korupcyjnymi włącznie.

·         Obszerne i skomplikowane regulacje prawne - przepisy dotyczące szeroko rozumianej sfery obrotu towarowego z zagranicą zazwyczaj są przedmiotem uregulowań wynikających nie tylko z samego prawa celnego, ale także prawa finansowego, karnego, skarbowego czy administracyjnego, dlatego też często mamy do czynienia z niejednolitą i niespójną interpretacją tych przepisów, co jest jedną z głównych przyczyn zachowań korupcyjnych.

·         Niedostateczna infrastruktura celna - wciąż administracje celne poszczególnych państw nie dysponują zadawalającym stanem i poziomem wyposażenia technicznego niezbędnego do wykrywania przestępczości związanej z obrotem towarowym z zagranicą, nie stosują nowoczesnych metod zarządzania i działania w ich wykrywaniu, co pozwala skorumpowanym celnikom pod pozorem ich braku prowadzić przestępcze działania pozostając bezkarni.

System celny jako swoisty obiekt oddziaływania korupcji jest związany przede wszystkim z funkcjonowaniem w gospodarce tzw. grup interesów. W każdej gospodarce funkcjonują bowiem określone grupy (społeczne, polityczne, gospodarcze) o zróżnicowanych i rozbieżnych interesach. Mimo to, celnictwo może być także swoistym generatorem i akceleratorem zjawisk korupcyjnych, w szczególności chodzi tutaj o sferę funkcjonowania administracji celnej państwa, która jak wskazuje praktyka jest aktywnym podmiotem nie tylko podatnym na zjawiska patologiczne ale także sama czynnie je kreuje. Wśród różnych typów korupcji jakie mają miejsce w administracji celnej można wyróżnić:

·         korupcję w placówkach celnych zewnętrznych (granicznych),

·         korupcję w placówkach znajdujących wewnątrz kraju,

·         korupcję wśród kierownictwa administracji celnych,

·         korupcję wśród szeregowych pracowników,

·         korupcję w procesie decyzyjnym postępowania administracyjnego,

·         korupcję podczas dokonywania odpraw celnych towarów.

Szczególnie ten ostatni typ korupcji jest bardzo rozpowszechniony. Raport OECD z 2001 r. dotyczący zwalczania korupcji w administracji celnej wskazuje, że każdy z etapów procedury odprawy celnej może stanowić okazję do działania korupcyjnego. Mogą one być trojakiego rodzaju9:

·         Korupcja zwykła - prywatni przedsiębiorcy wręczają łapówki, w celu uzyskania normalnego lub przyspieszonego zakończenia czynności celnych.

·         Korupcja oszukańcza - przedsiębiorcy starają się zapłacić mniejsze cło niż należne lub w ogóle go nie płacić, poprzez dokonanie w sposób nieprawidłowy czynności odprawy celnej. Wręczają oni łapówki, aby celnicy przymykali oko na te działania lub aby nakłonić ich do czynnego uczestniczenia w tych działaniach.

·         Korupcja kryminalna - przedsiębiorcy wręczają łapówki, aby uzyskać pozwolenie na całkowicie nielegalną, dochodową czynność (przemyt narkotyków, kwalifikowanie przy eksporcie stawek preferencyjnych itp.).

Jeśli chodzi o formy zachowań korupcyjnych funkcjonariuszy celnych można by wymienić takie, jak:

·         udział i pomoc w przemycie towarów,

·         fałszowanie dokumentacji celnej i poświadczanie nieprawdy mające na celu uszczuplenie dochodów budżetowych,

·         zaniechanie bądź niedokladnosć działań kontrolnych,

·         kupczenie informacją,

·         ustawianie przetargów,

·         nepotyzm.

W literaturze przedmiotu powszechnie przyjmuje się, że korupcji towarzyszą pewne określone zjawiska, których zaistnienie w jakimś obszarze życia społeczno-gospodarczego państwa może realnie oznaczać możliwość występowania poszczególnych form korupcji. Dotyczy to także sfery handlu zagranicznego i funkcjonowania systemu celnego państwa. Podstawowym zjawiskiem świadczącym o istnieniu korupcji jest występowanie tzw. szarej strefy w gospodarce. Zjawisko to w literaturze występuje pod wieloma różnymi nazwami: "gospodarka nieformalna", "nieoficjalna", "nieregularna", "równoległa", "druga", "alternatywna", "ukryta", "niewidzialna", "nierejestrowana" czy też "gospodarka cienia". Szara strefa - to wszelkie działania gospodarcze, które przyczyniają się do oficjalnego (albo obserwowalnego) tworzenia (wzrostu) PKB, ale które pozostają bezpośrednio nie zarejestrowane. To takie działania gospodarcze, które pozostają niezmierzone lub nie są zgłaszane. Obszar szarej strefy dzieli się ze względu na rodzaj łamanych reguł na:

·         gospodarkę nielegalną (illegal economy) - to działania gospodarcze łamiące przepisy prawne, np. narkobiznes, czarny rynek walutowy,

·         gospodarkę niezgłoszoną (unreported economy) - to działania przynoszące dochód nie zgłaszany organom podatkowym,

·         gospodarkę niezarejestrowaną (unrecorded economy) - to działania nie zgłoszone instytucjom statystycznym,

·         gospodarkę nieformalną (informal economy) - to działania gospodarcze, w których unika się kosztów wynikających z wszelkich regulacji i nie objęte korzyściami wynikającymi z powyższych reguł.

Szara strefa jest zjawiskiem społeczno-gospodarczym istniejącym praktycznie we wszystkich krajach, tworzącym od kilkunastu do kilkudziesięciu procent PKB. Ocenia się, że w krajach rozwiniętych rozmiary< I>szarej strefy są mniejsze niż w grupie krajów transformujących się. Istnieją znaczne różnice skali szarej strefy, największa - w republikach byłego ZSRR (Rosji, Mołdawii, Gruzji, Azerbejdżanie), mniejsza - w Polsce, Czechach i na Węgrzech10.
Między korupcją i szarą strefą występują sprzężenia zwrotne polegające na dwojakich relacjach, tj. 1) korupcja jest zjawiskiem komplementarnym wobec szarej strefy oraz 2) korupcja i szara strefa są kategoriami substytucyjnymi. W literaturze istnieją badania empiryczne potwierdzające tezę o pozytywnej korelacji między rozmiarami szarej strefy a indeksem korupcji. Wynika to z tego, że wiele przyczyn korupcji stanowi jednocześnie podłoże istnienia szarej strefy11. Przykładowo zróżnicowana struktura wysokości taryfy celnej może być czynnikiem sprzyjającym korupcji i przemytowi i w efekcie przyczyną istnienia tzw. szarej strefy w gospodarce. Im większa jest bowiem liczba różnych stawek celnych, tym bardziej instytucje odpowiedzialne za kształt taryfy celnej są podatniejsze na korupcję12.
W literaturze przyjmuje się także, że ujawnione przypadki korupcji poprzedzone były występowaniem symptomów wystąpienia nadużyć (tzw. Red Flag), które tak jak w przypadku choroby wcześnie zauważone pozwoliłyby na podjecie działań zapobiegawczych. Do takich symptomów zalicza się przykładowo: niestaranność i niekompletność dokumentacji (nieład sprzyja zatajaniu nieprawidłowości), występowanie niecodziennych transakcji finansowych lub operacji o istotnym znaczeniu dla funkcjonowania instytucji, brak znajomości przez kierownictwo instytucji istotnych regulacji prawnych związanych z wykonywaniem zadań, brak współdziałania pomiędzy kierownictwem, przekazywanie błędnych informacji przez kierownictwo i pracowników instytucji, nieokreślenie obowiązków pracowniczych (celem takiego działania może być "rozmycie" odpowiedzialności w razie ujawnienia nieprawidłowości), znaczna rotacja pracowników (przyczyna takiego działania może być chęć niedopuszczenia do zdobycia przez pracowników na danym stanowisku dostatecznej wiedzy i informacji, która może ujawnić w efekcie działania niezgodne z prawem), życie ponad stan (niewspółmierny do możliwości finansowych pracownika oraz jego ewentualnej rodziny), problemy alkoholowe, skłonności do hazardu, wysokie zadłużenie pracownika w bankach, odmowa ujawnienia swoich dochodów i majątków, zbyt duże obdarzenie przez kierownictwo zaufaniem niektórych pracowników, odmowa utrudnienia w udostępnianiu dokumentów przedstawicielom organu kontroli13.
Wśród najważniejszych efektów korupcji w systemie celnym państwa należy wymienić przede wszystkim:

·         Utratę dochodów budżetowych państwa - administracja celna pobierając cła i podatki związane z międzynarodowym obrotem towarowym jest ważnym ogniwem w gromadzeniu dochodów budżetowych państwa. Dlatego też, wszelkie formy korupcji (w szczególności związane z zaniżaniem wartości celnej i przemytem) mają bezpośrednie przełożenie na utratę wysokości ceł i podatków jakie administracja celna odprowadza rokrocznie do budżetu państwa.

·         Utratę zaufania społecznego do instytucji państwowej - określony zakres i poziom korupcji w sferze celnej ma wpływ na stopień wiarygodności państwa i w końcowym efekcie rzutuje na postawy i zachowania uczestników procesu wymiany towarowej z zagranicą. Trudno bowiem oczekiwać zarówno od podmiotów gospodarczych, jak i obywateli działań zgodnych z prawem, jeżeli w kraju funkcjonuje administracja celna, która nie jest skutecznym strażnikiem (egzekutorem) funkcjonującego prawa i pożądanych wzorców zachowań oraz która sama działanie niepraworządnie. Należy bowiem pamiętać, że działania służby celnej kształtują autorytet państwa.

·         Wzrost zagrożenia społecznego - dynamika procesów zachodzących we współczesnych stosunkach celno-handlowych oraz w otoczeniu międzynarodowego obrotu towarowego wymaga nowego spojrzenia na rolę i znaczenie systemów celnych poszczególnych państw. Oprócz bowiem tradycyjnych funkcji jakie realizuje system celny (fiskalnych, ochrony wytwórczości krajowej, miejsc pracy, itp.) doszedł nowy aspekt na który współczesne celnictwo zwraca coraz bardziej istotną uwagę. Jest nim swoisty "deficyt poczucia bezpieczeństwa" wśród społeczeństw poszczególnych krajów, regionów czy nawet kontynentów. Czynnik bezpieczeństwa ma dwa oblicza. Z jednej strony związany jest z ochroną interesu ekonomicznego państwa, z drugiej strony ochroną instytucji państwa oraz życia i zdrowia obywateli. Szczególnie ten drugi wymiar - w kontekście wydarzeń zapoczątkowanych 11 września 2001 r. - nabiera obecnie podstawowego znaczenia. W ramach międzynarodowych stosunków celnych, właśnie aspekt safety and security staje się dominantą uprawiania polityki celnej na wszystkich jej poziomach - narodowym, regionalnym i światowym14. Można wskazać trzy najważniejsze obszary zagrożenia korupcją dla bezpieczeństwa handlu: broń masowej zagłady, zorganizowana przestępczość oraz niebezpieczne albo podrabiane towary. Można przecież wyobrazić sobie sytuację, kiedy przy współudziale skorumpowanych celników w jednym z wielkich unijnych portów wyładowany zostaje kontener z przemyconą bronią masowej zagłady.

Podsumowując, korupcja ma dwa oblicza. Z jednej strony - jej wykrycie wskazuje, iż po raz kolejny empirycznie potwierdzona zostaje teza, w myśl której system celny jest tą częścią systemu społeczno-gospodarczego państwa, który nieustannie narażony jest na działania korupcyjne i "zbyt łatwo" mechanizmowi temu ulega, z drugiej strony - pokazuje, iż jednak państwo poprzez swoje agendy podejmuje działania w celu jej zwalczania. Szczególnym elementem celnictwa w którym korupcja funkcjonuje jest administracja celna.

1. Przykładowo: Przyjmowanie lub żądanie przez pracownika instytucji państwowej lub społecznej korzyści majątkowej lub osobistej w zamian za wykonanie czynności urzędowej lub za naruszenie prawa, por. Słownik Języka Polskiego, PWN, Warszawa 1978, Tom I, s. 1018 lub: Przyjmowanie lub żądanie przez pracownika instytucji państwowej lub społecznej korzyści majątkowej lub osobistej w zamian za spełnienie lub zaniechanie jego obowiązków, Nowa Encyklopedia Powszechna, Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków 2003, s. 450.

2.      Por. m.in. Wada życia publicznego, która polega na tym, że rozmaite urzędy i osoby pełniące funkcje publiczne nie wykonują swych zadań tak, jak zostały one określone, to jest przez wzgląd na różnie skonkretyzowany cel publiczny, ale w celu ukrytej realizacji rozmaitych interesów prywatnych tj. partykularnych, por. J. Karczewski, Czy możliwa jest socjologia korupcji [w:] Korupcja w życiu społecznym, Praca zbiorowa pod. Red. J. Karczewskiego i B. Waciak, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2000, s. 158 lub Zachowanie, które odbiega od formalnych obowiązków roli publicznej z uwagi na dążenie do prywatnego przysporzenia majątku lub statusu, por. J. Nye, Corruption and Political Development: A Cost Benefit Analysis, "American Political Science" 1967, vol. 61, nr 2, s. 416.

3. Np. Żądanie, proponowanie, wręczanie lub przyjmowanie, bezpośrednio lub pośrednio, łapówki lub jakiejkolwiek innej nienależnej korzyści lub jej obietnicy, które wypacza prawidłowe wykonywanie jakiegokolwiek obowiązku lub zachowanie wymagane od osoby otrzymującej łapówkę, nienależną korzyść lub jej obietnicę, Cywilnoprawna konwencja o korupcji, sporządzona w Strasburgu dnia 4 listopada 1999 r. (Dz. U. 2004 r. Nr 244, poz.2443, art. 2)
4. np. Obiecywanie, proponowanie, wręczanie, żądanie przyjmowanie przez jakąkolwiek osobę, bezpośrednio lub pośrednio, jakiejkolwiek nienależnej korzyści majątkowej, osobistej lub innej, dla niej samej lub jakiejkolwiek innej osoby, lub przyjmowanie propozycji lub obietnicy takich korzyści w zamian za działanie lub zaniechanie działania w wykonywaniu funkcji publicznej lub w toku działalności gospodarczej, por. Ustawa o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym (Dz.U. z 2006 r. Nr 104, poz. 708, art. 1 pkt. 3).

5.      Najbardziej rozpowszechnioną jest definicja Banku Światowego według którego korupcja jest Wykorzystanie urzędu publicznego dla korzyści osobistych, por. Helping Countries Combat Corruption: The Role of the World Bank, Washington, D.C. 1997, s. 8.

6. Zob. m.in. Z. Dobrowolski, Korupcja w państwie. Przyczyny, skutki, kierunki przeciwdziałania, PWSZ, Sulechów 2005, s. 18-20.

7.      Por. M. Tymiński, P.Koryś, Korupcja. Przegląd wybranych koncepcji, "Ekonomia" 2002, nr 6, s. 177, V. Tanzi, Corruprtion Around the World: Causes, Consequences, Scope and Cures, IMF Working Paper 1998, nr 63, s. 8-10.

8. Por. A. Kojder, Strategie przeciwdziałania korupcji-doświadczenia polskie, [w:] Klimaty korupcji, Praca zbiorowa pod red. A. Kojdery i A. Sadowskiego, Centrum im. A. Smitha & Wydawnictwo Naukowe Temper, Warszawa 2001, s. 48.

9.      Por. I. Hors, Fighting Corruption in Customs Administration: What Can We learn From Recent Experiences?, OECD Development Centre, , April 2001, Working Paper nr 175, s. 15.

10.  Por. m.in. F. Schneider, R. Klinglmair, Shadiw Economies around the World: What Do We Know, IZA Discussion Paper 2004, nr 1043, F. Schneider., H.D. Ernest, Shadow Economies: Size, Causes and Consequences, "Journal of Economic Literature" Vol. XXXVIII, 2000, F. Schneider, The Size and Development of the Shadow Economies of 22 Transistion and 21 OECD Countries, IZA Discussion Paper 2002, nr 514.

11.  Por. m.in. A. Dreher, F. Schneider, Corruption and the Shadow Economy: An Empirical Analysis, IZA Discussion Paper, 2006, Nr 1936, E. Friedman, S. Johnson, D. Kaufmann, P. Zoido-Lobotan, Dodging the Grabing Hand: the Determinants of Unofficial Activity in 69 Countries, �Journal of Public Economies" 2000, vol. 76, s. 354-358.

12.  Por. R. Gatti, Corruption and Trade Tariffs, or a Case for Uniform Tariffs, The World Bank, "Working Paper" 1999, nr 2216, http://www.econ.worldbank.org/docs/942.pdf.

13. Por. Z. Debrowolski, Korupcja w państwie. Przyczyny, skutki, kierunki przeciwdziałania, PWSZ, Sulechów 2005, s. 93-94.
14. Por. T. Michalak, Zwalczanie współczesnych zagrożeń w międzynarodowej wymianie towarowej. Wybrane metody, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Celnej i Logistyki w Warszawie, 2006, nr 13, s. 24.

http://lex.pl/czasopisma/mpcip/korupcja.html

...