Poezje Zbigniewa Herberta.pdf

POEZJE ZBIGNIEWA HERBERTA

Zbigniew Herbert – informacje biograficzne

Dorobek poetycki Zbigniewa Herberta naleŜy do wysoko ocenianych, zarówno przez

znawców jak i miłośników literatury. Poeta zaliczany jest do grona liderów w zakresie liryki

współczesnej i bywa porównywany z wybitnymi autorami, jak Czesław Miłosz, Wisława

Szymborska czy Tadeusz RóŜewicz. ChociaŜ jego dzieło nie zostało uwieńczone Nagrodą

Nobla, wielu Polaków uwaŜa, Ŝe właśnie Herbert zasłuŜył w pierwszym rzędzie na to

wyróŜnienie.

Zbigniew Herbert urodził się we Lwowie 29 października 1924 r. 1 . W tym mieście

zdobywał wykształcenie uwieńczone maturą na tajnych kompletach. W 1943 r. rozpoczął

studia na Uniwersytecie Jagiellońskim i angaŜował się w działalność AK. Po krótkim pobycie

w Krakowie, następnie w Sopocie i Toruniu, zamieszkał w Warszawie. Zdobył wykształcenie

prawnicze i ekonomiczne, krótko studiował w Akademii Sztuk Pięknych i interesował się

filozofią. Pracował dorywczo w róŜnych zawodach, głównie jako ekonomista.

Herbert debiutował w piśmie „Dziś i Jutro” w 1950 r., jednak za właściwy początek

twórczości uwaŜa się tom Struna światła, wydany w 1956 r., w którym poeta opublikował

swoje wiersze, napisane w ciągu kilku lat, z konieczności przeznaczone wtedy „do szuflady”.

Dopiero „odwilŜowe” nastroje umoŜliwiły ujawnienie tekstów tych twórców, którzy – jak

Herbert – odmówili realizacji programu socrealizmu i zachowali nieugiętą postawę wobec

cenzury. Na 1956 r. przypadł równieŜ debiut dramaturgiczny autora Struny światła – wydano

bowiem udramatyzowany poemat filozoficzny Jaskinia filozofów. Kolejny tom wierszy –

Hermes, pies i gwiazda – ukazał się juŜ w 1957 r.

W 1958 r. Herbert wyjechał z Polski, zwiedził Francję i Włochy. W tym teŜ roku otrzymał

wyróŜnienie za sztukę Drugi pokój, napisaną na konkurs Polskiego Radia. 1961 r. przyniósł

mu publikację tomu liryków Studium przedmiotu i tytuł Księcia Poetów, nadany podczas

Studenckiego Festiwalu Kulturalnego w Gdańsku. Herberta odbierano jako

bezkompromisowego głosiciela prawdy o władzy, zauwaŜano mistrzowskie operowanie

językiem i strukturą paraboliczną. W 1962 r. ukazały się szkice Barbarzyńca w ogrodzie –

eseje o sztuce, jej związku z historią, o wymarłych cywilizacjach (wynik podróŜy

zagranicznych). Jest to równieŜ początek przenikania twórczości Herberta poza kraj – wersje

obcojęzyczne wierszy.

Lata 1965-1971 poeta spędził poza Polską (Francja, Niemcy, Grecja, Ameryka Północna).

Czas ten wypełnia mu poznawanie kultury odwiedzanych krajów oraz intensywna praca

twórcza i kontakty z czytelnikami – odczyty, wieczory autorskie, wykłady uniwersyteckie w

Los Angeles. Tymczasem w Polsce ukazał się słynny utwór Tren Fortynbrasa (1966) oraz

czwarty zbiór wierszy Napis (1969) uznany za najwybitniejszy tom roku (nagroda Łódzkiego

Festiwalu Poezji) równorzędnie z lirykami S. Grochowiaka. W 1970 r. ukazały się Dramaty,

zaś w 1971 – Wiersze zebrane.

WaŜnym momentem w biografii Herberta było opublikowanie zbioru Pan Cogito (1974),

który zapoczątkował cykl utworów kontynuowany przez kolejne lata. W lirykach o Panu

Cogito poeta wyraził swoje filozoficzne, społeczne i moralne refleksje dotyczące róŜnych

sytuacji i stanów ducha bohatera. Znamienny tytuł nosi zbiór Raport z oblęŜonego Miasta

(1983), kojarzony z rzeczywistością stanu wojennego w Polsce, chociaŜ ponadczasowy i

ponadnarodowy w swej wymowie. W 1990 r. ukazał się tom Elegia na odejście, w 1992 –

Rovigo, a w 1998 r. ostatni zbiór wierszy – Epilog burzy.

Wiersze Herberta weszły równieŜ do waŜniejszych antologii poezji współczesnej oraz do

szkolnych podręczników. Jego dorobek poetycki jest wysoko oceniany jako niepowtarzalny

przykład twórczości głoszącej prawdę o człowieku i jego historycznych uwikłaniach oraz jako

narzędzie moralizatorskiego oddziaływania na czytelnika bez uciekania się do natrętnego

dydaktyzmu. Przekłady na języki obce i światowej rangi nagrody (im. N. Lenaua – 1965, im.

G. Herdera – 1973) świadczą o dość wczesnym rozpoznaniu wartości tej liryki takŜe w innych

krajach.

Do Herberta przylgnęło określenie „poeta kultury”. WiąŜe się ono z neoklasycznym

ukształtowaniem jego utworów, mocno zakorzenionych w dorobku wielu pokoleń,

odwołujących się do erudycji czytelnika, tworzonych z troską o język. Wartości te podkreślał

sam autor: Język jest nieczystym narzędziem wyrazu. Codziennie torturowany, banalizowany,

poddawany nikczemnym zabiegom. Więc marzeniem poetów jest dotarcie do dziewiczego

sensu słów, do dawania odpowiedniego rzeczom słowa, jak mówi Norwid. [...] Dla mnie

dialog z rzeczami był właśnie taką próbą dotarcia do czystych źródeł mowy. Był takŜe buntem

przeciwko kłamcom i szalbierzom 2 ; Podstawową funkcją kultury jest budowanie wartości, dla

których Ŝyć warto. Istnieje takŜe stare pojęcie – humanista, dla mnie drogie i znaczące, dla

innych ośmieszone i niemodne. 3

Zmarły 28 lipca 1998 r. Zbigniew Herbert pozostawił dorobek poetycki o wysokiej wartości

literackiej, mocno zakorzeniony w kulturze (począwszy od Biblii i antyku), niosący waŜkie

przesłanie dla ludzi współczesnych – chwiejnych, skłonnych do kompromisu, pełnych

wątpliwości. Unikając łatwych rozwiązań i popularnych haseł, poeta skłania do refleksji,

niepokoi, draŜni sumienia. Jego dzieło wymaga pewnego przygotowania, by zrozumieć liczne

aluzje kulturowe, jednak wysiłek ten prowadzi do istotnych refleksji.

W niniejszym opracowaniu postaramy się przybliŜyć Czytelnikom wiersze omawiane w

szkole średniej. Wyboru tekstów do interpretacji dokonano na podstawie propozycji

zawartych w aktualnie obowiązujących podręcznikach.

Inspiracje antykiem

W poetyckim dorobku Z. Herberta moŜna odnaleźć wyraźne nawiązania do staroŜytności.

Nie są to jednak poetyckie przeróbki znanych mitów, ale ich weryfikacja dokonywana

poprzez doświadczenia człowieka współczesnego. Odwołania do tradycji antycznej

pozwalającej poecie wprowadzić uniwersalny kod, w którym mieszczą się wartości, postawy,

sytuacje o randze archetypów. Bliskie odbiorcom, wychowanym na kulturze

śródziemnomorskiej, treści, postaci i symbole uzyskują w tej poezji nowe, głębsze lub zgoła

odmienne sensy.

Poza omówionymi niŜej utworami warto polecić uwadze Czytelnika inne wiersze

inspirowane antykiem, np. O Troi lub przybliŜony w rozdziale zatytułowanym Proza

poetycka tekst Próba rozwiązania mitologii.

Nike która się waha

Wiersz pochodzi z tomu Struna światła z 1956 r. i przywołuje postać bogini zwycięstwa,

dumnej, zdecydowanej w geście wzywania do walki, stanowczej i pięknej w swojej

patetycznej pozie. Podmiot liryczny jednak ukazuje ją w momencie wahania, uczuciowego

uniesienia, chwili słabości związanej z przeŜyciem osobistym i refleksją nad losem

młodzieńca, którego ziemski los dopełni się niebawem w walce o ojczyznę. Reakcja bogini

jest nietypowa, podwaŜająca jej wyobraŜenie zapisane w mitologii i nawiązujących doń

utworach.

W opinii podmiotu Nike najpiękniejsza jest właśnie w momencie wahania, czy pozostać w

swojej pozie, czy teŜ okazać Ŝołnierzowi idącemu na bój (i śmierć – o czym wie na razie tylko

bogini) współczucie, gest sympatii. Nike ma ogromną ochotę / podejść / i pocałować go w

czoło – obawia się jednak, Ŝe ów przejaw uczucia mógłby zmienić jego postawę. Zaznawszy

czułości, mógłby uciekać jak inni/w czasie tej bitwy. Bogini rezygnuje więc ze swojego planu,

wstydzi się wzruszenia i postanawia / pozostać w pozycji / której nauczyli ją rzeźbiarze.

W ostatniej cząstce utworu Nike, boskim przywilejem, widzi przyszłość owego młodego

Ŝołnierza, którego muszą znaleźć [...] / z otwartą piersią / zamkniętymi oczyma / i cierpkim

obolem ojczyzny / pod drętwym językiem. Bogini nie powinna więc przeszkadzać bohaterowi

w wypełnianiu narodowej słuŜby ani teŜ utrudniać mu tej niełatwej misji. Moneta

przeznaczona dla Charona za przewiezienie przez wody Styksu do krainy cieni ma cierpki

smak i jest nazwana obolem ojczyzny. Obowiązek obrony kraju jest więc bezpośrednią

przyczyną śmierci męŜczyzny u progu dorosłości, zanim jeszcze poznał róŜne barwy Ŝycia.

Ofiara dla ojczyzny jest cierpka, ale przecieŜ bywa koniecznością, którą najlepiej rozumie

bogini zwycięstwa. Sukces w walce o narodową sprawę niejednokrotnie pociąga za sobą

wielkie wyrzeczenia, wymaga oddania i wierności patriotycznym ideałom.

W wierszu pobrzmiewają równieŜ nuty romantycznego poświęcenia, rezygnacji z

osobistego uczuciowego Ŝycia (tu decyduje o tym Nike). Podmiot liryczny zwraca uwagę

czytelnika na wielką wartość, jaką jest przywiązanie do ojczyzny i gotowość poświęcenia dla

niej Ŝycia.

Nike – choć najpiękniejsza w momencie wzruszenia i współczucia (a więc zdolna do

ludzkich odruchów, pozbawiona na chwilę boskiej bezwzględności) – zwalcza swoją słabość

w imię wyŜszej racji, jaką jest umoŜliwienie Ŝołnierzowi czynienia swojej powinności. Mimo

Ŝe szala z jego losem / gwałtownie opada / ku ziemi, a bogini dobrze o tym wie, powraca do

swojej wyniosłej, niewzruszonej boskiej postawy, poprzez którą uznaje równieŜ wielkość

ofiary chłopca.

W tradycji antycznej poświęcenie dla ojczyzny, gotowość do walki, dbałość o

podtrzymywanie kondycji fizycznej na wypadek konfliktu zbrojnego oraz troska o rycerski

rynsztunek to motywy wracające w mitologii, wielkich eposach Homera i Wergiliusza,

tragediach greckich, poezji Tyrtajosa. Patriotyzm stanowi więc wartość ponadczasową,

odwieczną i niepodwaŜalną, wzbudza szacunek i skłania do wzruszeń, które – jak chciał poeta

– bliskie są równieŜ greckiej bogini zwycięstwa. Wiersz prowadzi jednak do refleksji, Ŝe nie

moŜna przedkładać uczuć osobistych ponad przywiązanie do ojczyzny, choćby pociągało ono

za sobą najwyŜszą ofiarę.

Do Apollina

Wiersz Do Apollina, opublikowany w debiutanckim tomie Struna światła (1956),

przywołuje znaną z mitologii postać boga o wspaniałej urodzie, pana słońca, patrona

wieszczów, śpiewaków i poetów, udzielającego daru jasnowidzenia, bezwzględnego w

utrwalaniu opinii o własnej doskonałości (muzyczny pojedynek z Marsjaszem). Podmiot

liryczny daleki jest jednak od uznania wielkości Apollina. Nie składa hołdów, nie ulega

wdziękom ani talentom boŜka. Podejmuje krytyczną refleksję nad tym, co pozostało po

dawnej wizji Apollina, utrwalonej w szkolnych stereotypowych opiniach. Kultura

współczesna daleka jest od doskonałości, nie ma w niej spójności, harmonii, zasady

porządkującej, która wynikałaby z poczucia ładu świata. Rzeczywistość przeczy ideałom.

Literatura nie potrafi odzwierciedlić znaków swojego czasu, nie formułuje wskazówek na

przyszłość.

Wiersz ma nieregularną budowę (zróŜnicowana wielkość poszczególnych cząstek, wiersz

wolny, biały – czyli bezrymowy). Składa się z dwu części, w których moŜna wyróŜnić

fragmenty o róŜnej liczbie wersów (od 2 do 5). W pierwszej zawarty jest opis kamiennego

posągu boga. OŜywiony Apollo ukazany jest z wyraźnej perspektywy czasowej – świadczą o

tym formy czasu przeszłego: szedł, oddychał, lirę podnosił. Szum jego szat, laurowy cień,

zasłuchanie we własną pieśń, zapatrzenie w siebie a przy tym jego „kamienność” – konstruują

postać wyniosłą, dumną, wyjątkową a zarazem egoistycznie zamkniętą, niedostępną. Podmiot

ujawnia swój odbiór Apollina: zmyślałem twoje palce / wierzyłem twoim oczom. Relacja

utrzymana jest w czasie przeszłym – a więc teraz juŜ nie wierzy. Zmienił swój pogląd.

Kategoryczny ton Ŝądania: oddaj mi / młody krzyk / wyciągnięte ręce / i głowę moją / w

ogromnym pióropuszu zachwytu / oddaj moją nadzieję, nie wywołuje oczekiwanej reakcji –

zastygły w kamiennej pozie bóg milczy.

Drugą część wiersza rozpoczynają uwagi w czasie przyszłym i teraźniejszym – o

wyławianiu z pamięci faktów przeczących doskonałości. Apollo przyjmuje we śnie twarz

poległego Persa. Poezja rozminęła się z rzeczywistością. Pomyślne wróŜby nie spełniły się

(Apollo – bóg wyroczni i wróŜb). Podmiot wraca do przeszłości: przywołuje obraz poŜaru

miasta, poległych bohaterów, ocalenie niegodnych. Nie ma miejsca na nadzieję, optymizm,

doskonałość. Posąg Apollina – bez dłoni, kaleki – teraz zupełnie się gdzieś rozpłynął:

pozostał tylko pusty cokół – / ślad dłoni szukającej kształtu.

Biel źrenic Apollina sugeruje ich kamienną matowość, brak Ŝycia i światła, które

rozjaśniałoby mroki ludzkiej egzystencji doskonałością sztuki, pięknem. Bóg słońca stał się

zimnym, poobijanym posągiem i niczym więcej. Kojarzona z nim idea doskonałości i

harmonii jest dla podmiotu juŜ tylko znakiem młodości – pełnej nadziei i marzeń, ale

bezpowrotnie utraconej. Obraz wojennej poŜogi i pamięć poległych (doświadczenia będące

udziałem poety) bezwzględnie weryfikują dawne szkolne prawdy. Ich znakiem w wierszu jest

martwota posągu (oŜywionego niegdyś, w odległej przeszłości). Postawa Apollina nie

imponuje, nie zachwyca, nie budzi respektu ani nadziei. Jest zupełnie sprzeczna z Ŝyciowym

doświadczeniem człowieka, który widział potworne efekty wojny. JakŜe odnaleźć tu piękno,

harmonię czy choćby równowagę między złem a dobrem?

Niepokojący ton utworu wspiera nieregularna struktura i zachwianie rytmu wprowadzone

przez wiersz wolny. Na poziomie graficznego i językowego ukształtowania tekstu równieŜ

nie ma gładkości, melodyjności i spokoju. Próba łączenia czasów, jaką podjął podmiot, nie

powiodła się – współczesnego świata nie moŜna przymierzać do symboliki antycznej,

kojarzonej z postacią boga słońca. Czy w tej sytuacji antyk moŜe nadal uchodzić za źródło

uniwersalnych prawd i postaw? Czy stanowi jakikolwiek punkt odniesienia dla tych, którzy

rozniecili i oglądali poŜary miast?

Apollo i Marsjasz

Wiersz z tomu Studium przedmiotu (1961) ukazuje w demitologizującej relacji pojedynek

Apollina z Marsjaszem, czy raczej jego właściwy etap. Przedstawiciel sztuki doskonałej, bóg

słońca – Apollo – zwycięŜywszy w rywalizacji z Marsjaszem, frygijskim sylenem, autorem

wielu hymnów na cześć bogów, skazał go na potworną śmierć poprzedzoną odarciem ze

skóry. Mit skupia uwagę czytelnika na wysokim kunszcie artystycznym obu grających, zaś

Herbert eksponuje konsekwencje tego niezwykłego pojedynku, którego rozstrzygnięcie było

jasne, zanim się rozpoczął. KtóŜ sprzeciwiłby się mściwemu i istotnie utalentowanemu bogu?

JakŜe moŜna było przypuszczać, Ŝe wybitny fletnista Marsjasz moŜe równać się z Apollinem,

stając do konkursu?

Wiersz wolny o niepokojącej nieregularnej budowie, pozbawiony rymów, jest

reinterpretacją znanego mitu, poprowadzoną w kierunku refleksji o granicach prawdy w

sztuce. Podmiot liryczny wyjaśnia, Ŝe właściwa rywalizacja pomiędzy Apollinem a

Marsjaszem odbyła się pod wieczór, po ustaleniach jurorów i przyznaniu zwycięstwa bogu.

Pozornie pokonany Marsjasz dopiero teraz jest w stanie podjąć uczciwą rywalizację z

konkurentem. Odzierany ze skóry krzyczy, modulując głos i uzyskując tony, które mogły

zrodzić się tylko z ogromnego cierpienia. Tej skali krzyku nie moŜe dorównać talent Apollina

– nie potrafi on oddać uczucia zawartego w krzyku sylena. Granice moŜliwości sztuki

wyznacza bowiem tylko osobiste doświadczenie twórcy. śeby odzwierciedlić i

zinterpretować cierpienie konającego, trzeba by znaleźć się w jego sytuacji.

Apollo jest reprezentantem estetyki ładu i spokoju, tymczasem ludzki ból rozmija się z

takim ujęciem. Wytrzymałość boga o nerwach z tworzyw sztucznych kończy się z poczuciem

jego klęski – wcześniej starał się odczytać z krzyku Marsjasza swoisty pejzaŜ jego przeŜyć,

teraz, gdy w rozszerzonej skali dźwięków pojawia się to samo A / tylko głębsze z dodatkiem

rdzy, bóg odchodzi – choć pozornie zwycięzca, jednak pokonany prawdą ludzkiego

cierpienia. Ostatnia refleksja Apollina dotyczy ewentualnej nowej gałęzi sztuki – konkretnej –

która mogłaby powstać z wycia Marsjasza.

Wiersz zbudowany jest na opozycjach: Apollo – klasyczne pojmowanie sztuki,

abstrakcyjność, przynaleŜna bogom doskonałość, zakorzenienie w dziedzictwie kultury i

Marsjasz – sztuka wyrosła z doświadczenia Ŝyciowego, oparta na prawdzie i głębokim

przeŜyciu, daleka od harmonijnej doskonałości i estetyzmu, bogata w odcienie zmysłowego

poznania, ukorzeniona w tym, co ludzkie, a więc ułomne, zakłócone cieniem, poszarzałe

rdzą. 4 Krzyk Marsjasza był w sposób naturalny elementem zaburzającym ciszę i ład

klasycznej sztuki. Okazuje się, Ŝe właśnie on uświadamia obserwatorom zdarzenia, jak

ułomna jest twórczość, która nie potrafi oddać wartości ludzkiego doświadczenia, nie umie

tego dokonać nawet bóg-artysta. Apollo – mściwy, okrutny megaloman – przygląda się

cierpieniu sylena i odbiera jego ból poprzez estetyzującą skłonność do piękna. Ironicznie

brzmi ów turpistyczny pejzaŜ cierpienia Marsjasza: łyse góry wątroby / pokarmów białe

wąwozy / szumiące lasy płuc / zimowy wiatr kości. Apollo reaguje na sytuację dreszczem

obrzydzenia i skupia uwagę na czyszczeniu swojego instrumentu.

Prawdę o dramacie Marsjasza pojmuje tylko natura: słowik i drzewo, do którego

przywiązano pokonanego. Skamieniały słowik pewnie chciał wyśpiewać ową pieśń

cierpienia, jednak zbliŜając się do prawdy o nim, sam spotkał się ze śmiercią.

Upersonifikowane drzewo osiwiało z rozpaczy. Tylko Apollo spokojnie odchodzi, zbyt słaby

artysta, Ŝeby sprostać prawdzie.

Poeta ucieka się do konfrontacji stanowisk w pojmowaniu sztuki, zestawia szokujące obrazy

cierpienia Marsjasza z chłodną obojętnością Apollina, uŜywa bulwersującego w dyskusji o

sztuce turpistycznego, wręcz naturalistycznego słownictwa, stopniuje napięcie, odsłaniając

kolejne etapy rozwoju pojedynku dwu racji. Nerwy mitycznego boga utkane z tworzyw

sztucznych (materiału naszej cywilizacji) przesuwają akcent na epokę, w której powstał

wiersz. Współczesna literatura nie sprosta wymaganiom czasu. Mord, zemsta, ból i śmierć to

dla niej niedościgniona prawda. Słuch absolutny nie wystarcza – oto wynik konfrontacji

Apollina z Marsjaszem.

Poeta unika jednoznacznego opowiedzenia się po którejś ze stron, jednak skupienie uwagi

na osobie Marsjasza, skondensowanie elementów wyznaczających powody krzyku,

anatomiczne wyszczególnienie konkretów obolałego ciała prowadzi do wraŜenia, Ŝe prawda,

choćby bolesna, dobro i godność w podjęciu cierpienia, odwoływanie się do ludzkich

doświadczeń i przeŜyć – to pole penetracji dla sztuki. ChociaŜ nie potrafi ona w pełni oddać

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: