Zbrodnia i kara.pdf

ZBRODNIA I KARA

śycie i twórczość pisana

Ten wybitny pisarz i subtelny Znawca duszy ludzkiej dla jednych pozostał „okrutnym

talentem”, dla innych apologetą cierpiętnictwa, natchnionym prorokiem animowanym wielką

tradycją plastyczną, dla jeszcze innych – fanatykiem wolności, szowinistą, jeśli nie

prekursorem faszyzmu. 1 Zarówno dzieła Fiodora Dostojewskiego, jak i jego interesująca

biografia – człowieka niezwykle wraŜliwego, próbującego szukać odpowiedzi na podstawowe

pytania filozoficzne, a przy tym targanego wielkimi namiętnościami: miłością do Ŝony Anny i

pasją hazardzisty – prowokowały badaczy literatury do poszukiwania informacji o tym

nietuzinkowym pisarzu, którego twórczość wywarła wielki wpływ na literaturę

współczesnych mu i Ŝyjących później myślicieli oraz ludzi pióra.

Autor Zbrodni i kary urodził się 30 października 1821 roku w Moskwie, w szpitalu dla

ubogich, gdzie pracował jego ojciec, lekarz. Według przekazu biografa pisarza, Leonida

Grossmana, oraz córki, Lubow, ród Dostojewskich wywodził się ze szlachty litewskiej i

wydał wielu ludzi światłych i wybitnych, ale takŜe zabójców i grabieŜców. Była to rodzina

głęboko religijna, od pokoleń kultywująca tradycje prawosławne. Po śmierci matki pisarza

(1837 r.) ojciec naduŜywał alkoholu i spotykał się z młodymi córkami poddanych, których

towarzystwo wymuszał siłą. Zginął dwa lata później zamordowany przez pracujących na jego

polach ludzi. Fiodor zetknął się więc z zabójstwem dosyć wcześnie i dotkliwie je odczuł –

został osierocony. 2 To obciąŜenie i chęć wyjaśnienia mechanizmów zbrodni wielokrotnie

wróci w jego utworach, w róŜnych kontekstach i układach sytuacyjnych.

Wraz z bratem, z woli ojca, Fiodor studiował inŜynierię wojskową, ale zupełnie nie był

zainteresowany taką wiedzą. Chętnie czytywał literaturę, świetnie znał dzieła Aleksandra

Puszkina, z pasją oddawał się lekturze utworów M. Gogola, G. Sand, W. Hugo i H. Balzaka.

Po ukończeniu studiów w 1843 r. jako podporucznik, inŜynier robót polnych, pozostał przy

sztabie w Petersburgu, gdzie powierzono mu kreślenie map i planów. JuŜ wtedy często

korzystał z lichwiarskich poŜyczek lub prosił brata o pomoc. Często przyczyną jego kłopotów

była chęć pomocy kolegom potrzebującym gotówki.

Pracę literacką Dostojewski rozpoczął udanym tłumaczeniem Eugenii Grandet Balzaka.

Niedługo później powstała jego pierwsza powieść Biedni ludzie. Coraz częściej zaniedbywał

swoje obowiązki zawodowe i ostatecznie zrezygnował z posady, gdy otrzymał od samego

cesarza przykrą etykietę: „dureń”. W wieku 23 lat Fiodor rozstał się z wojskiem i rozpoczął

odtąd aktywne Ŝycie literata. Powieść Biedni ludzie zdobyła autorowi uznanie w kręgu

redaktorów „Otieczestwiennych zapisków” (Niekrasow, Grigorowicz, Bieliński) i ukazała się

na łamach tego pisma w 1845 roku. Uskrzydlony powodzeniem pisarz rozpoczął Ŝycie

towarzyskie i zakochał się w Ŝonie literata Iwana Panajewa, która po dwudziestu latach stała

się prototypem postaci o tym samym imieniu, Awdotii Raskolnikowej, w Zbrodni i karze.

Kolejne utwory ( Słabe serce, Cudza Ŝona i mąŜ pod łóŜkiem , nowela Gospodyni ) nie sięgają

kunsztu Biednych ludzi , gdzie poruszono najbardziej palący problem nierówności społecznej.

Dostojewski zdobył sobie sławę i uznanie dziełami odkrywającymi tajniki duszy ludzkiej,

zawiłości psychiki. W tym zakresie uprzedził rozwaŜania Freuda o obsesjach i kompleksach

ujawniających swoją siłę w podświadomości człowieka. Utwory te jednak spotykały się z

krytyką i zarzutami, Ŝe młody pisarz nie umie jeszcze opanować Ŝywiołu językowego i

odpowiednio komponować swoich tekstów. Tak potraktowano nowelę Sobowtór.

Rewolucyjne wrzenie na zachodzie Europy (1848-1849) pobudzało aktywność opozycji w

Rosji. Dostojewski wraz z Bielińskim znalazł się w kręgu buntowników pozostających pod

wpływem Michała Pietraszewskiego, wyznających zasadę furieryzmu (Charlesa Fouriera –

utopijnego socjalisty) – „reforma społeczna bez rewolucji”. Radykalni spiskowcy chcieli

dokonać przewrotu w drodze walki zbrojnej. Dostojewski został aresztowany 23 kwietnia

1849 roku w swoim mieszkaniu, które poddano gruntownej rewizji. Po ośmiomiesięcznym

śledztwie stwierdzono, Ŝe pisarz rozpowszechniał list Bielińskiego przeciwko religii i

rządowi, pozbawiono go rangi porucznika i praw majątkowych oraz skazano na karę śmierci.

Mikołaj I chciał buntowników nastraszyć, ale nie pozbawić Ŝycia. TuŜ przed kulminacyjnym

momentem egzekucji (22 grudnia 1849 roku) Dostojewski i jego towarzysze dowiedzieli się o

zmianie wyroku na zsyłkę na Sybir. PrzeŜycia te zawaŜyły w decydujący sposób na

poglądach pisarza dotyczących zadawania śmierci, skazywania człowieka na torturę

oczekiwania na wykonanie wyroku. Katorgę syberyjską opisał we Wspomnieniach z domu

umarłych – wymowny tytuł moŜna pozostawić bez komentarza.

Po odbyciu kary w styczniu 1854 roku Dostojewski rozpoczął okres Ŝołnierskiej niedoli w

Siemipałatyńsku (dzisiejszy Kazachstan), blisko chińskiej granicy. Wtedy poznał trudne

warunki Ŝycia „kobiet upadłych” (córki gospodyni, u której mieszkał pisarz, były

prostytutkami), ukazywanych później w utworach literackich, por. Sonia. Podczas katorgi

zaprzyjaźnił się z prawnikiem, baronem Aleksandrem Wranglem, który przywiózł mu listy i

paczki od rodziny i niejednokrotnie ułatwiał egzystencję w tych szczególnych warunkach.

Tam teŜ pisarz poznał Marię Isajewę, wtedy Ŝonę nauczyciela-pijaka o szlachetnych cechach

(później stanie się on prototypem postaci Marmieładowa w Zbrodni i karze, zaś w cechy

Marii autor wyposaŜy Katarzynę Marmieładową). Po śmierci pierwszego męŜa Maria wyszła

za Dostojewskiego, jednak ich wspólne szczęście zakłóciła choroba – lekarz stwierdził u

Fiodora padaczkę, zaś jego Ŝona nie potrafiła zaakceptować tego stanu rzeczy i stała się

uciąŜliwą, histeryczną, zgorzkniałą kobietą.

Po dziesięciu latach wygnania, w 1859 roku, Dostojewski wrócił do Petersburga. Borykał

się z kłopotami finansowymi i rodzinnymi. Po powrocie z zesłania pisarz zaobserwował duŜe

zmiany: coraz głośniej mówiło się o potrzebie uwłaszczenia, uaktywniło się nowe pokolenie

protestujące przeciwko tradycji, obyczajom i powszechnie Ŝoną wypełniało Dostojewskiemu

coraz Ŝywsze uczucie do Apoliarii Susłowej, młodej adeptki pióra. PodróŜował z nią po

Europie przeŜywając perypetie miłosne i zdrady z j ej strony oraz oddając się zamiłowaniu do

hazardu.

W maju 1863 roku zamknięto załoŜony przez Michała, zaś redagowany przez Fiodora

Dostojewskiego, miesięcznik „Wriemia”, pomawiając jego liderów o sympatie dla

powstańców w Polsce. Była to wyjątkowa ironia losu – juŜ podczas podróŜy po Europie

pisarz nabrał wielkiej niechęci do Polaków, których powszechnie ceniono i popierano ich

starania niepodległościowe. W 1864 roku zmarła Maria osierociwszy syna z poprzedniego

małŜeństwa. Niedługo potem umarł ukochany brat Fiodora, Michał, pozostawiając spore

długi i liczną rodzinę. Pisarz musiał przerwać pracę twórczą (powieść Gracz ) i ratować

sytuację finansową bliskich.

Przed zsyłką na Sybir Dostojewski miał na swoim koncie kilka utworów, które stanowiły

przedsmak jego twórczego geniuszu. Ujawnił się on dopiero po powrocie do Petersburga

dziełami Sioło Stiepacznikowo , Martwy dom i Zbrodnia i kara. Tę ostatnią powieść pisarz

kończył będąc juŜ na nowym etapie Ŝycia osobistego i literackiego (publikacja w 1866 r.).

Zwrotnym punktem w Ŝyciu Dostojewskiego stało się poznanie inteligentnej i urodziwej

stenografistki, Anny Snitkiny, zaangaŜowanej do pomocy nad powieścią Gracz, później

drugiej Ŝony i – jak sugerują biografowie pisarza – największej miłości Fiodora. Poślubienie

ukochanej kobiety (15 lutego 1867 r.) okazało się początkiem szczęścia i kłopotów

rodzinnych, a przy tym rozpoczęło okres obfitujący w wiele znakomitych dzieł literackich.

Druga Ŝona Dostojewśkiego była jego ostoją w najtrudniejszych chwilach. Potrafiła

odpowiednio pokierować jego sprawami, by mógł spokojnie pisać, bez dramatycznych

zmagań z wierzycielami, którzy nie dawali mu spokoju od czasu, gdy po śmierci brata

opiekował się finansowo jego rodziną a takŜe swoim pasierbem. Pomagała mu zapisywać

teksty, a przy tym była pierwszym czytelnikiem i krytykiem. Otaczała go miłością, chętnie z

nim i dziećmi podróŜowała, cierpliwie znosiła jego padaczkę i skłonność do hipochondrii,

tolerowała upodobanie do hazardu.

JuŜ w 1867 r. Dostojewscy wyjechali w długą, czteroletnią podróŜ po Europie (Szwajcaria,

Niemcy, Włochy). Ostatni etap tej wyprawy owocował utworem Idiota (1869) ukazującym

starcia namiętności i instynktów zdolnych zdominować Ŝycie człowieka. Kolejne literackie

osiągnięcia Dostojewskiego – dzieła powstałe juŜ w Rosji – to: Biesy (1872 – autor ukazał tu

efekty zaniku norm moralnych), Młodzik (1875 – zaleŜność etyki od stanu posiadania), Bracia

Karamazow (1879-80 – tragizm losów postaci uwikłanych w namiętności, zbrodnię, obsesje;

tu poprzez postać Zosimy Dostojewski wyraził swoje stanowisko, a zarazem postulat –

miłości, przebaczenia, słuŜenia drugiemu człowiekowi). Na łamach „GraŜdanina”, w cyklu

Dziennik pisarza, opublikował równieŜ cykl artykułów na aktualne tematy.

W 1880 r. w Moskwie Dostojewski wygłosił swój słynny testament ideowy sformułowany

w mowie napisanej z okazji odsłonięcia pomnika jego ukochanego poety, Aleksandra

Puszkina. Potwierdził tam raz jeszcze ideały, które określiły jego Ŝycie i sposób myślenia.

Fiodor Dostojewski zmarł 28 stycznia 1881 r. Jego grób znajduje się na cmentarzu w

Petersburgu, przy Aleksandro-Newskiej Ławrze. Warto dodać kilka słów o intrygującej

Polaków postawie autora Zbrodni i kary wobec naszego narodu. To antypolskie nastawienie,

którego Dostojewski wcale nie ukrywał, wiąŜe się z pojmowaniem roli rosyjskiego ludu –

zdrowej moralnie warstwy narodu, zawsze wiernej religii prawosławnej, podstawowej

wartości Słowian. Polacy zaś ze swoją skłonnością do jednoczenia się z zachodnią częścią

Europy odeszli od prawosławia w stronę katolicyzmu, a więc zdradzili całą słowiańską

rodzinę. 3

Ranga twórczości Dostojewskiego polega przede wszystkim na stworzeniu w

„wielogłosowej” formie nowego obrazu świata – złoŜonego, pełnego namiętności i

sprzeczności, róŜnych stanowisk i racji, konfliktów prowadzących do tragedii. Pisarz ujął

więc w swoich dziełach obraz współczesnego świata w całej jego złoŜoności i z przejawami

rozdarcia: Stąd zapewne wzięła się popularność jego powieści równieŜ w końcu XX wieku.

Okoliczności powstania powieści

Informacje dotyczące powstania pomysłu, kolejne etapy tworzenia powieści oraz reakcje

odbiorców przedstawia autor biografii i monografii twórczości Fiodora Dostojewskiego,

Leonid Grossman. 4 Z ksiąŜki tej moŜna się dowiedzieć, Ŝe wiele czasu upłynęło zanim zamiar

napisania utworu przybrał kształty realne. Korzenie „Zbrodni i kary” sięgają początku dat

pięćdziesiątych. Obraz głównego bohatera dojrzewał w duszy pisarza około piętnastu lat.

Jeszcze 9 października 1859 roku Dostojewski pisał do brata: „W grudniu zacznę powieść...

MoŜe pamiętasz, Ŝe wspominałem ci o powieści-spowiedzi, którą chciałem napisać jako

ostatnią, bo mówiłem, Ŝe sam jeszcze muszę pewne rzeczy przeŜyć. W tych dniach

postanowiłem pisać ją niezwłocznie... Cała moja dusza i cała moja krew wejdzie w tę

powieść. Obmyśliłem ją na katordze leŜąc na pryczy w cięŜkich chwilach smutku i

wewnętrznej rozterki... Spowiedź ostatecznie ugruntuje moja sławę”. 5

Dostojewski przywiązywał więc do tego utworu szczególne znaczenie. Pobyt na katordze

pozwolił mu lepiej poznać psychikę człowieka. Obserwował tam zwłaszcza zachowanie

jednego więźnia, Orłowa, odwaŜnego, dumnie znoszącego wszelkie cierpienia, emanującego

wielką siłą wewnętrzną, marzącego o władzy i bogactwie, do których najszybciej moŜe

doprowadzić zbrodnia. W latach sześćdziesiątych Dostojewski zwrócił uwagę na dzieła

Puszkina i jednego z bohaterów, zabójcę o udręczonej duszy – Aleka ( Cyganie ). 6 W

fascynacji zbrodnią i samotnością tej postaci badacze dzieła Dostojewskiego upatrują

inspirację do podobnego ukształtowania Raskolnikowi. Tak oto w utworze, który miał być

literackim studium pijaństwa, postać Marmieładowa stała się ośrodkiem istotnego, ale

pobocznego wątku, zaś na plan pierwszy wysunęły się kwestie moralne dotyczące zbrodni, jej

uzasadnienia i potrzeby odkupienia zrodzonej w duszy wraŜliwego zabójcy.

Powzięty pomysł fascynował Dostojewskiego tak bardzo, Ŝe interesował się kronikami

kryminalnymi. Wśród nich natrafił na artykuł Proces Lacenaire'a, w którym ukazano

sylwetkę zbrodniarza-filozofa, człowieka bardzo bystrego, uzdolnionego poety o szlachetnych

rysach twarzy, który najpierw zabił przeciwnika w pojedynku, a po uwolnieniu z więzienia

postanowił poświęcić się karierze literackiej wierząc w to, Ŝe jest człowiekiem wyjątkowym.

Przestępczy świat bardzo go jednak pociągał, aŜ doszło do zabójstwa na tle rabunkowym. Po

osadzeniu w więzieniu wydał tom wierszy i zyskał sobie popularność jako morderca-filozof

formułujący swoje spostrzeŜenia niezwykle trafnie i oryginalnie, wypowiadający się w

kwestiach moralnych, religijnych i politycznych, uwaŜający, Ŝe jest ofiarą swojej epoki, zaś

do zbrodni popchnęło go ubóstwo. Właśnie cechy Lacenaire' a uzupełniły charakterystykę

Raskolnikowa.

Dostojewski ciągle borykał się z kłopotami finansowymi. Przed opublikowaniem Zbrodni i

kary miał na utrzymaniu pasierba i wspierał finansowo rodzinę zmarłego brata Michała. śeby

zwrócić długi, zaciągał nowe. Jego Ŝycie wypełniało myślenie o wekslach, poŜyczkach,

sekwestratorach, lichwiarzach i pieniądzach, których nie mógł nastarczyć, by zaspokoić

potrzeby własne i bliskich mu osób. Opanowany przez pieniądze Petersburg lat 1864-1865,

kiedy to pisarz przeŜywał szczególne kłopoty materialne, stał się tłem zdarzeń i ich motorem.

Podobne problemy przeŜywał Raskolnikow uwikłany w kontakty ze starą lichwiarką Aloną

Iwanowną. O pieniądzach, procentach i obligacjach mówią teŜ inni bohaterowie powieści.

Kręcąc się w wirze finansowych problemów Dostojewski mógł dobrze poznać róŜnych ludzi,

którzy parali się zdobywaniem majątku drogą lichwy lub pośrednictwa w wekslowych

operacjach – niektórych autor umieścił w utworze bez wielkiego retuszu, np. Piotr ŁuŜyn

ukształtowany został na wzór Pawła ŁuŜyna (wierzyciela pisarza), jako człowiek

pośredniczący w finansowych załatwieniach i sporach.

W 1865 r. Dostojewski przygotowywał się do podjęcia tematu uzaleŜnienia od alkoholu.

Jego oferta złoŜona w redakcji „Otieczestwiennych Zapisków” nie została przyjęta ze

względu na brak pieniędzy. Pomysł i zgromadzone informacje zostały jednak wykorzystane

przy prezentacji problemów, z jakimi boryka się rodzina Marmieładowów.

Nękany coraz większymi trudnościami autor postanowił wyjechać za granicę. W Wiesbaden

jednak problemy urosły do jeszcze większych rozmiarów. Przegrawszy w ruletkę wszystko co

miał Dostojewski cierpiał głód, nie miał odpowiednich warunków, by pisać. Właśnie wtedy

zamysł Zbrodni i kary przybrał w pełni realne kształty. W listownej propozycji złoŜonej

redaktorowi „Russkiego Wiestnika” pisarz określił powieść jako utwór psychologiczny,

wyjawił zarys fabuły oraz problematykę i wyjaśnił decyzję bohatera o przyznaniu się do winy

jako triumf natury i formacji religijnej. Przed napisaniem utworu autor zaplanował kolejne

etapy akcji, charakterystykę głównego bohatera, doskonale wiedział jak i po co nakreśli tę

postać w powieści odwołującej się do realiów lat sześćdziesiątych XIX wieku w Petersburgu.

Kryzys ekonomiczny przybrał monstrualne rozmiary, kształtował losy ludzkie oplatając je

wokół pieniędzy lub ich dotkliwego braku. Nędza zrodziła prostytucję i pijaństwo a takŜe

inne złe zjawiska, napędzała proceder złodziejski, powoływała do Ŝycia nihilistów i

morderców, zamieniała małŜeństwo w kontrakt majątkowy. Zbrodnię i karę odbierano

równieŜ jako atak na utopijne wizje szczęśliwego społeczeństwa nakreślone przez

Czernyszewskiego w powieści Co robić? Postać Raskolnikowa, cierpiącego nihilisty,

kojarzono z Bazarowem z dzieła Turgieniewa Ojcowie i dzieci.

Powieść Dostojewskiego powstawała w Petersburgu i w Lublinie pod Moskwą, gdzie autor

wynajął wiejską posiadłość. Będąc w cotygodniowym kontakcie z wydawcą utworu pisarz

mógł walczyć o zachowanie moŜliwie niezmienionych rozdziałów. Często jednak musiał

ustępować – m.in. uporządkował zagadnienia o podbudowie religijnej (długa wypowiedź Soni

po lekturze Ewangelii została skrócona, bo zakwestionowano idealizację postaci prostytutki).

Powieść wielokrotnie była poddawana redakcyjnemu retuszowi, przy czym większe zmiany

polecano autorowi. Szczególnie wiele uwag dotyczyło Soni. W pewnym stopniu prototypem

tej postaci była dwudziestoletnia siostrzenica pisarza. Nie tylko jej imię, ale i szlachetność,

ofiarność, pomoc i współczucie w cierpieniu, formacja moralna i jednoznaczne poglądy, a

takŜe niezwykła pracowitość to cechy, które odnajdujemy w literackiej kreacji.

Po powrocie z Moskwy w końcu września 1866 r. Dostojewski miał bardzo mało czasu na

dokończenie Zbrodni i kary, ciągle borykał się przy tym z kłopotami finansowymi. Związany

był równieŜ drakońskim kontraktem zobowiązującym do dostarczenia wydawcy

Stellowskiemu nowej powieści przed początkiem grudnia (w przeciwnym razie ten miałby

prawo publikować wszystkie powieści Dostojewskiego w ciągu dziewięciu lat bez płacenia

honorariów). 7 Tak rozpoczęła się znajomość ze stenografistką Anną Snitkiną, wielką miłością

pisarza. Dzięki jej pomocy pokonał wszystkie przeciwności i ukończył utwór Gracz oraz

ostatnią część Zbrodni i kary . 8

Streszczenie

Powieść Zbrodnia i kara składa się z sześciu nie zatytułowanych części i Epilogu. Akcja

toczy się w Petersburgu lat sześćdziesiątych XIX wieku, a więc w czasie bezpośrednio

poprzedzającym napisanie dzieła, zaś zdarzenia Epilogu ukazane zostały w scenerii

syberyjskiej.

Rodion Romanowicz Raskolnikow, główny bohater powieści, mieszkający w ubogiej

petersburskiej dzielnicy, w małym wynajętym pokoiku, przeŜywa powaŜne kłopoty

finansowe. Od dawna zalega z opłatą za mieszkanie, więc postanawia zastawić zegarek u

starej lichwiarki, Arony Iwanowny, osoby odraŜającej swoim wyglądem i wielką pazernością.

Rodion korzystał wcześniej z takiej formy zdobywania pieniędzy, dotąd nie wykupił

pierścionka siostry. Uzyskawszy zaledwie rubla i piętnaście kopiejek Raskolnikow wychodzi,

ale zapowiada powrót ze srebrną papierośnicą. Rozmyśla o nikczemności staruchy Ŝerującej

na ludzkiej nędzy, o tym, Ŝe gromadzi pieniądze bez potrzeby, nie wydaje ich. Na te

rozmyślania nakładają się refleksje o biedzie, wiecznych problemach finansowych wielu

ludzi. Pobyt w mieszkaniu Alony Iwanowny bohater wykorzystuje na rzetelny zwiad –

rozgląda się, próbuje zbadać, gdzie lichwiarka przechowuje kosztowności i pieniądze. Jego

zachowanie zdradza, Ŝe przyszedł nie tylko po to, by zastawić zegarek ojca, ale ma jakiś

tajemniczy plan, o wiele waŜniejszy cel wizyty.

Po wyjściu na ulicę Rodion wykrzyknął: BoŜe! Jakie to wszystko obmierzle! I czyŜ

naprawdę, czy naprawdę ja... Nie, to nonsens, to niedorzeczność! – dorzucił stanowczo. – I

czy rzeczywiście coś tak okropnego mogło mi przyjść do głowy? Tak czy owak, do jakiej

podłości zdolne jest moje serce! Bo to przede wszystkim podłe, paskudne, wstrętne,

wstrętne!... A ja, przez cały miesiąc... (11). 9 Dalsze jego zachowanie równieŜ dowodzi, Ŝe jest

dręczony jakimiś koszmarnymi myślami. Zataczając się jak w obłędzie dociera do

obskurnego szynku. Tam spotyka byłego radcę tytularnego Marmieładowa, człowieka

skłonnego do szczerych wynurzeń. Dowiaduje się o jego nałogu, wyjątkowo trudnej sytuacji

finansowej rodziny i postawie córki z pierwszego małŜeństwa, Soni, która zdecydowała się

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: