Parerga W. Tatarkiewicz s. 60-73.pdf

POJĘCIEWRTOŚCI

„Parerga” - Władysław Tatarkiewicz (str. 60-73)

Czyli co hist oryk filozofii ma d o zakomunik owania hist oryk owi s ztuki

A. Termin „wartość" jest od dawna używany w ekonomii, w której jest mniej więcej równoznaczny

z „ceną". W tym ekonomicznym znaczeniu bywa niekiedy stosowany przez historyków sztuki, gdy

podają — czerpane z Pliniusza czy z archiwów — informacje o „wartości" dziel sztuki w starożytności

czy wiekach średnich, wartości w sensie cen płaconych artystom za ich obrazy czy rzeźby. Tę wartość

ma też na myśli kronikarz sztuki współczesnej, gdy notuje fakt, że Degas dożył jeszcze tego, iż obraz,

sprzedany przezeń za młodu za 40 franków, osiągnął z czasem „wartość 400 tysięcy franków", bo za taką cenę

poszedł na aukcji. Są to jednakże sprawy dla historii i teorii sztuki uboczne: gdy te mówią o „wartości

artystycznej", to zazwyczaj w innym, ogólniejszym słowa znaczeniu.

Znaczenie takie „wartość" uzyskała stawszy się terminem filozoficznym. A to nastąpiło dopiero pod

koniec XIX w. Wydaje się, że najwięcej przyczynił się do tego Fryderyk Nietzsche, głosząc hasło „prze-

wartościowania wszystkich wartości". Nie znaczy to, by w tym ogólnym znaczeniu wyraz „wartość" nie był

przedtem używany, ale był używany rzadko. Zwykłe zastępował go termin „dobro" (w łacińskiej wersji bonum),

który nie tylko pojawiał się, ale pojawiał się często w traktatach starożytnych i średniowiecznych: znaczył mniej

więcej to samo, co „wartość" u pisarzy dzisiejszych. W krajach anglosaskich po dziś dzień jest używany również, a

nawet częściej niż „wartość".

B. W końcu XIX w. termin „wartość" wszedł w użycie, a jednocześnie nastąpiła rzecz ważniejsza:

pojawił się dezyderat naukowy, by badać wartości, a nawet dyrektywa, by to czynić w oddzielnej nauce. Dla nauki

tej przyjęto nazwę „teoria wartości", bądź „aksjologia".

Pierwszy ośrodek tej nauki wytworzył się w tzw. szkole austriackiej, której zwolennicy na przełomie XIX i XX

stulecia zajmowali katedry filozofi w Wiedniu, Grazu, Pradze. Głową tej szkoły był A. Meinong, ale idee teorii

wartości można wywieść od Franciszka Brentana, mianowicie z jego

broszury Von Ursprung der sittlichen Erkenntniss (1889). Pierwszy systematycznie przedstawił zarysy nowej

nauki Ch. v. Ehrenfels z Pragi, autor książki System der Werttheorie z r. 1893. Drugi ośrodek studiów

aksjologicznych znajdował się w Rzeszy, głównie w tzw. szkole południowo-zachodniej, od H. Rickerta po E.

Sprangera; ale również M. Scheler (od r. 1913) i N. Hartmann (od r. 1926) rozwijali po swojemu teorię wartości.

H. Miinsterberg, autor Philosophie der Werte z r. 1908, zaniósł ją do Stanów Zjednoczonych. W tymże roku

1908 ukazała się tam książka W. M. Urbana Valuation, początek amerykańskiej teorii wartości. To wszystko byli

inicjatorzy teorii wartości. Przeglądu osiągnięć nowej nauki dokonał późny przedstawiciel szkoły austriackiej,

O. Kraus z Pragi, w książce Werttheorien już z r. 1937.

C. Zdefiniowanie „wartości" jest trudne, jeśli w ogóle jest możliwe. Wyraz ten bowiem zdaje się oznaczać

swoiste, proste, nierozkładalne zjawisko, ein Urphanomen —jak mówią Niemcy. Podobnie jak wyrazy „byt" czy

„świadomość".

To, co wygląda na definicję „wartości", jest raczej zastąpieniem wyrazu przez inny wyraz mniej więcej to samo

znaczący, na przykład „dobro". Albo jest omówieniem. Omówienie takie ma zwykle jedną z dwu postaci: bądź

mówi, że wartość rzeczy jest tą jej własnością, która czyni, iż lepiej jest, by rzecz ta była, niż by nie była, bądź też

mówi, że wartość jest tą własnością rzeczy, ze względu na którą chcemy rzecz tę mieć, ze względu na którą jest

nam ona potrzebna. O trudności zdefiniowania zawodowy przedstawiciel filozofii obowiązany jest uprzedzić

pracowników innych nauk, którzy chcą się tym terminem posługigiwać. A także jest obowiązany poinformować

ich, że termin jest chwiejny, że filozofowie nie umieli dotąd temu zapobiec.

D. Chwiejność filozoficznego terminu „wartość" jest przynajmniej potrójna.

1. Oznacza on bądź własność rzeczy, bądź rzecz własność tę posiadającą. W pierwszym wypadku jest

nazwą abstrakcyjną, w drugim — konkretną. Różnica jest wyłącznie natury językowej. Wydaje się, że lepiej

używać wyrazu „wartość" na oznaczenie własności, a wyrazu „dobro" na oznaczenie rzeczy własność tę

posiadającej. Tak się wyrażał na przykład Kartezjusz, gdy zalecał badać la juste yaleur de tons les Mens, istotną

wartość wszystkich dóbr. Przy takiej konwencji mówi się „mieć wartość", natomiast „być dobrem".

2. Termin oznacza własność wyłącznie w znaczeniu dodatnim (w takim razie o brzydocie, chorobie czy

nikczemności powie się, że nie mają wartości), bądź jest używany także w znaczeniu ujemnym

(wtedy brzydota czy choroba mają również wartość, tyle że ujemną). Pierwszy sposób używania terminu

bardziej odpowiada mowie potocznej; natomiast uczeni teoretycy wartości mają upodobanie raczej

do drugiego. Różnice między tymi sposobami używania wyrazu „wartość" są wszakże tylko formalne,

językowe, i jest ostatecznie obojętne, jak się go używa, byle używać konsekwentnie.

3. Szerokie (filozoficzne) znaczenie wyrazu „wartość" nie wyparło specjalnego (gospodarczego) znaczenia —

wyraz więc pozostał dwuznaczny. Rzeczowniki „wartość" i „dobro" można ostatecznie używać zamiennie; ale

kaprys języka sprawił, że przymiotnik „dobry" ma sens węższy niż „wartościowy". Przymiotniki „wartościowy" i

„cenny" mają sens identyczny, natomiast (znów kaprys języka) rzeczownik „cena" ma sens znacznie węższy niż

„wartość" (w sensie filozoficznym). Zestawione powyżej dane dotyczyły spraw wstępnych — zakresu nauki

nazywanej „teorią wartości" oraz jej podstawowego pojęcia i terminu. Teraz niech będą omówione jej główne

zagadnienia.

A. Wielkim filozoficznym zagadnieniem wartości jest: Czy rzeczy, jeśli mają wartość, to mają ją same przez się?

Czy też my im tę wartość przypisujemy, zależnie od naszych potrzeb i upodobań? A także: Czy każda rzecz ma

swoją stałą wartość, czy też zmienia ją zależnie od czasu, miejsca i okoliczności i od tego, kto jest jej

użytkownikiem i sędzią?

Jeden pogląd bywa nazywany obiektywizmem, drugi — subiektywizmem aksjologicznym. Przedstawicieli

subiektywizmu nigdy nie brakło: byli pierwszymi, którzy się zajmowali teorią wartości.

V. Ehrenfels w System der Werttheorie pisał: „Wielkość wartości jest proporcjonalna do siły, z jaką

jest pożądana". Jednakże wartość określał też jako Begehrbarkeit, a to wyrażenie jest dwuznaczne, oznacza

zarówno fakt, że coś jest pożądane, jak i sąd, że jest godne pożądania. Tej samej dwuznaczności winien był

Fouillee, dla którego wartościowe było zarówno le desire, jak le desirable. Kantysta Liebmann zastrzegał, że

„wartość nie jest własnością czy jakością ocenianego przedmiotu, lecz stosunkiem do niego oceniającego

podmiotu". Formułą subiektywizmu może być też powiedzenie, że wartości są jedynie tam, gdzie jest wola

stawiająca sobie cele. Subiektywizm prowa-

dził z natury rzeczy do psychologicznego ujmowania teorii własności. Meinong zaczął od takiego ujęcia, aby

jednakże później (od r. 1912) od niego odejść. Scheler i Hartmann byli zdecydowanymi obiektywistami. Zwłaszcza

Scheler — był przekonany, że posiadamy obiektywną aprioryczną wiedzę o wartościach.

B. Zwolennicy subiektywizmu w teorii wartości różnie swą koncepcję formułują.

1. Mówią, że rzeczy same przez się nie posiadają wartości, a tylko my ją im nadajemy. Inaczej: wartości są

subiektywne, a nie obiektywne. Pogląd taki jest subiektywizmem aksjologicznym stricto sensu.

2. Albo inaczej: rzeczy posiadają takie czy inne wartości, ale nie same przez się, lecz tylko w stosunku

do innych rzeczy lub podmiotów; jeśli są wartościowe, to tylko do czegoś lub dla kogoś. Inaczej: wartości są

względne, nie absolutne. Taki pogląd jest zbliżony do subiektywizmu stricto sensu, ale nie jest z nim identyczny;

bywa nazywany relatywizmem aksjologicznym.

3. Albo: wartość rzeczy jako subiektywna i względna jest też zmienna. Rzecz w jednych warunkach

ma wartość, jakiej w innych nie ma; dla jednego ma wartość, jakiej dla innych nie ma. Pieniądze nie mają

wartości na bezludnej wyspie, piękne barwy nie mają jej dla niewidomego. Inaczej: wartości są zmienne. Pogląd

ten, choć związany z relatywizmem, nie jest z nim identyczny. Bywa nazywany wariabilizmem aksjologicznym. A

gdy kładzie nacisk na to, że wartości zmieniają się wraz z czasem i warunkami historycznymi, wtedy jest

nazywany historyzmem.

4. Albo wreszcie: o wartościach, będących jedynie wyrazem ludzkich upodobań, pragnień, potrzeb, nic pewnego

powiedzieć nie można. Taki pogląd bywa nazywany sceptycyzmem aksjologicznym.

Wszystkie wymienione poglądy — aksjologiczny subiektywizm, relatywizm, wariabilizm, historyzm,

sceptycyzm — różnią się między sobą, ale należą do jednej rodziny, mianowicie rodziny teorii minimalistycznych.

Przeciwne poglądy, głoszące obiektywność i bezwzględność wartości, również należą do jednej rodziny: do teorii

maksymalistycznych.

C. Głównym argumentem subiektywistów i relatywistów jest rozbieżność a także i zmienność ocen

i sądów wartościujących. Ta rozbieżność i zmienność jest niewątpliwym faktem. Nie tylko różne czasy, różne

środowiska, różne jednostki rozmaicie oceniają wartości, ale nawet robi tak ten sam człowiek przy różnych

okazjach. I różnie ocenia nie tylko poszczególne dobra, ale także same wartości. Biorąc przykład z dziedziny

sztuki: nie tylko ten czy inny obraz manieryczny jedni chwalą, inni ganią, ale samą manieryczność obrazu jedni

mają za wartość dodatnią, inni za ujemną. Trzeba jednakże dwie rzeczy mieć w pamięci:

1. Sądy: „Mam to a to za wartościowe", lub „KtośFarergama to a to za wartościowe", a nawet: „Wszyscy mają to

a to za wartościowe" — nie są sądami wartościującymi, lecz sądami stwierdzającymi fakty, mianowicie, że ten czy

ów ma to czy tamto za wartościowe.

2. Sądy te nie tylko nie są z wartościującymi identyczne, ale sądy wartościujące z nich nie wynikają.

I dlatego nie można ich rozbieżności uważać za argument na rzecz subiektywizmu czy relatywizmu. One tylko

usposabiają do subiektywizmu i relatywizmu. Stąd, że ktoś czy choćby wszyscy mają własność x za wartość, nie

wynika, by rzeczywiście nią była; a także może być ona wartością, choć ktoś temu zaprzecza. Boć nie wszyscy

wszystkie wartości odczuwają i rozumieją, są wartości nie uświadamiane i nie doceniane.

D. Zarówno poglądy minimalistów, jak maksymalistów mają swe argumenty i swych zwolenników.

Toteż bywają poszukiwane rozwiązania pośrednie, poglądy kompromisowe.

1. Nie zaprzeczając, że oceny ludzkie nie są powszechne, można jednakże wskazać na to, że niektóre

są prawie powszechne, że powracają stale, nie są przejściowe, że są potwierdzane przez historię. Czyż

na przykład historia nie dowodzi trwałej wartości klasycznych rzeźb i świątyń greckich? A pośrednio,

czy nie dowodzi też tego, że klasyczność sama jest nieprzemijającą wartością ?

2. Nie zaprzeczając, że oceny ludzkie przyznają rzeczom wartość tylko o tyle, o ile zaspokajają one

jakieś potrzeby, można jednakże wskazać na to, że niektóre potrzeby są konieczne, że człowiek nie

może myśleć czy widzieć inaczej.

3. Wartości są zjawiskami innego rodzaju niż przyrodnicze. Mają, jak to nazywał F. Znaniecki,

„współczynnik humanistyczny". Są przedmiotami czyjegoś doświadczenia. Są takie, jakimi je widzą ludzie, którzy

je wytwarzają lub z nich korzystają. Temu nie trzeba zaprzeczać, a jeśli nawet „współczynnik humanistyczny" jest

współczynnikiem subiektywnym, to jednak nie czyni jeszcze zjawiska całkowicie subiektywnym.

Wartość może być obiektywna, chcćby byli tacy, którzy na nią nie reagują, choćby w jakiejś sytuacji

nie miała zastosowania, a nawet gdyby w pewnych wypadkach miała skutki ujemne (na przykład zdrowie jest

wartością obiektywną, choćby było prawdą, że, jak Proust sądził, dla twórczego człowieka jest niekorzystne,

korzystniejsza jest choroba). Niniejsze rozważania nie mają na celu rozstrzygania sporu, czy wartości są

obiektywne czy subiektywne; mają tylko ułatwić zadanie tym, którzy będą go rozstrzygali — czy to dla wartości w

ogóle, czy, jak teoretycy sztuki, specjalnie dla wartości estetycznych.

Nie jest też konieczne, by wszystkie wartości były w równym stopniu obiektywne czy subiektywne.

Wartość ma obraz Vermeera, wartość ma też zblakła fotografia. Ale obraz mają dla bardzo wielu, fotografia może

tylko dla kogoś jednego; obraz mają dzięki barwom i kształtom, fotografia tylko dzięki temu, co ktoś wobec niej

odczuwa. Jednakże: ile jest form przejściowych między obrazem Vermeera a fotografią i gdzie granica między

wartością estetyczną a tą, która na tę nazwę nie zasługuje?

Innym wielkim zagadnieniem jest: Jak wartości wyliczyć, a potem podzielić i rozgrupować ? Zagadnieniem tym

parali się liczni pisarze; ponieważ nie doszli do zgody, wolno zaproponować własny podział, choćby w

zarysach najogólniejszych i w postaci najbardziej skrótowej; w takiej postaci będzie nawet przejrzystszy i

użyteczniejszy.

A. Jeśli zebrać wszystkie rzeczy posiadające jakąkolwiek wartość, to w sposób jak najbardziej naturalny podzielą

się na dwa rodzaje: na te, które mają wartość własną, i na te, które mają pochodną, zapożyczoną od innych

rzeczy. Dobry obraz posiada wartość własną, a pędzel — pochodną: ma ją tylko przez to, że służy wykonaniu

obrazu. Podobnie: zdrowy organizm a lekarstwo. Terminologia francuska przeciwstawia tu yaleurs immediates i

valeurs de-

rivees; angielska intrinsic i instrumental values. Pewne własności, jak piękno czy zdrowie, są same

przez się wartościowe, mają „własną" wartość, bez względu na to, jakie mają skutki. Natomiast pewne rzeczy,

choć takich własności wartościowych nie mają, uzyskują pośrednio wartość przez to, że są przyczynami,

warunkami, zbiornikami czy symbolami rzeczy wartościowych. Klasycznym przykładem czegoś, co ma wartość

pochodną, jest pieniądz. Wprawdzie i on może mieć wartość własną, na przykład estetyczną, ale ta jest na

drugim planie wobec jego wartości pochodnej. Do rozróżnienia tego jest zbliżony, co prawda tylko częściowo,

znany ekonomistom podział

dóbr na użytkowe i wymienne (w terminologii Adama Smitha: \alue in use and value in exchange).

Ten pierwszy dychotomiczny podział dóbr i wartości jest zupełnie prosty, nie może budzić zastrzeżeń.

Jasne jest, że podstawowymi są wartości własne, bo z nich także pochodne czerpią swą wartość; bez własnych

nie byłoby też pochodnych.

B. Następnym tedy zadaniem jest podział wartości własnych: jest to zadanie trudniejsze. Wydaje się,

że najprościej i najnaturalniej jest wartości te podzielić na dwie klasy: wartości ludzkie, właściwe tylko

ludziom — i wartości właściwe także rzeczom.

Wartościami ludzkimi są wartości myśli, na przykład prawdziwość i twórczość (te wartości bywają nazywane

poznawczymi); także wartości działania, na przykład szlachetność czy sprawiedli-

wość (te bywają nazywane moralnymi); także wartości uczuć, na przykład gdy te są przyjemne (ta

wartość jest nazywana hedoniczną). Wartością rzeczy jest natomiast wartość estetyczna.I bodaj ona jedna jest

własną(a nie pochodną) wartością rzeczy, wartością świata postrzeganego,

a nie łudzi postrzegających. Choć i w niej mają także udział ludzie: oni wartość estetyczną rzeczy oceniają a po

części tworzą; niemniej wartość estetyczna jest wartością rzeczy, a nie wyłącznie ludzi, jak wartości myśli,

działań, uczuć, jak wartości poznawcze, moralne, hedoniczne. A co innego, że ludzie — nie mniej niż rzeczy

pozaludzkie — mogą mieć wartość estetyczną. — Istnieje też wartość na pograniczu ludzkich i rzeczowych:

wartość życia, jego pełni i zdrowia, wartość „witalna".

Filozofowie usiłowali wartości nie tylko podzielić, ale też scalić, to znaczy znaleźć nie tylko to, co je

między sobą różni, ale też, co je łączy. Hedoniści na przykład próbowali bronić tezy, że, mimo dzielące

je różnice, wszystkie wartości są wartościami hedonicznymi i są wartościami w tym stopniu, w jakim

wytwarzają uczucia przyjemne. Zgoda nie została tu osiągnięta.

C. Na podziale wartości nie kończą się zadania teoretyka. Bo wartości nie są sobie równe, są wyższe

i niższe. Istotną cechą wartości jest właśnie ich hierarchiczność. Przeto zadaniem teoretyka jest nie

tylko je podzielić, ale także uszeregować; zadaniem jego jest nie tylko klasyfikacja, ale także hierarchizacja

wartości.

Dwie są tu wielkie koncepcje. Jedna przyjmuje, że jeśli jedna wartość jest wyższa od drugiej, to jest

wyższa nieskończenie, i że tej jakościowej wyższości nie wyrówna żadne ilościowe zwiększanie i nagromadzenie

wartości niższych. Koncepcję tę wysuwał Pascal pisząc: „Wszystkie ciała, strop niebieski, gwiazdy, ziemia i jej

królestwa nie mogą równać

się wartością z żadną myślą", a znów „wszystkie ciała i wszystkie umysły i wszystkie twory umysłów razem wzięte

nie są warte najmniejszego drgnienia miłości: ona bowiem należy do dziedziny nieskończenie wyższej".

Natomiast inna koncepcja, której dał wyraz na przykład Brentano, przyjmuje, że jest inaczej: każde

dobro jest dobrem skończonym i od innych dóbr jest wyższe lub niższe, zależnie od ilości. Jest duże

i małe zadowolenie, duże i małe poznanie, więc też niepodobna powiedzieć, że w hierarchii wartości wiedza stoi

wyżej od zadowolenia, czy zadowolenie wyżej od wiedzy. W myśl tego istnieje hierarchia dóbr, ale nie stała

hierarchia wartości, a w każdym razie nie ma hierarchii tak niewzruszonej jak ta, którą przyjmował Pascal.

D. Teoria i historia sztuki zawierają obfity materiał dla teoretyka wartości, stawiają przed nim wiele zagadnień:

Czy i jakie są odmiany wartości estetycznych, w szczególności, czy wartości artystyczne są

różne cd estetycznych stricto sensul Czy dzieła malarstwa lub architektury zmierzają do tych samych,

czy do innych wartości niż dzieła imizyczne i literackie? Czy istnieje dla sztuk jedna niezmienna hierarchia

wartości, czy też zmienia się wraz ze stylamii prądami? Jeśli hierarchia istnieje, to czy zgodna z koncepcjami

Pascala, czy Brentana ? Czy obok wartości estetycznych jest też w sztuce miejsce na poznawcze i moralne?

Naczelnym pojęciem, którym teoria sztuki czy estetyka najwięcej się zajmowała, które całą dziedzinę

obejmowało długo, było pojęcie piękna. Jednakże w pewnym momencie estetycy zdali sobie sprawę

z tego, że jest to pojęcie zbyt chwiejne i że trzeba dla estetyki szukać innego naczelnego pojęcia. I mniej więcej

pod koniec XIX w. przerzucili się od pojęcia piękna do pojęcia sztuki. Pamiętam jeszcze ten moment, w którym

zaczęto dowodzić, że estetyka nie powinna być teorią piękna, tylko teorią sztuki. Wszakże niebawem okazało się,

że i to ujęcie nie jest właściwe, bo pojęcie sztuki bierze się albo szeroko, tak jak je brali Grecy, a wtedy obejmuje

ono również takie sztuki, jak prowadzenia wojen i robienia obuwia, każdą w ogóle systematyczną produkcję —

albo też bierze się je tak, jak się zwykło robić w czasach nowych, ale wtedy (wyraźnie albo w sposób

utajony)wprowadza się pojęcie piękna, bo uwzględnia się nie całą ludzką produkcję, nie wszystkie sztuki, lecz

tylko sztuki piękne. A wtedy wracają trudności związane z pojęciem piękna. Spowodowały one, że w naszym

stuleciu nastąpił zwrot w estetyce. Co ma naprawdę stanowić wspólny mianownik estetyki? Wedle trzeciej,

najbliższej nam koncepcji, tym mianownikiem, który łączy estetykę, nie jest ani piękno, ani sztuka,

lecz przeżycie estetyczne. Jednakże tu się wyłaniają pewne trudności: bo trudno jest znaleźć właściwość wspólną

wszystkim przeżyciom, które nazywamy estetycznymi. Mówi się wprawdzie, że przeżycia estetyczne są

przeżyciami wobec rzeczy bezpośrednio danych, reakcjami na

widoki, na dźwięki; ale w literaturze takiej bezpośredniości nie ma; w niej stykamy się z rzeczami tylko pośrednio,

przez znaki, przez wyrazy. Nie jest też prawdą, by wyobrażenia, jakie na podstawie wyrazów formujemy w

naszym umyśle, były wyraźne i stanowiły przedmiot zadowolenia estetycznego. Czy wszyscy, którzy czytali Annę

Kareninę i zachwycali się nią, mają dokładne wyobrażenie, jak Anna Karenina wyglądała?

Przedmioty, które wywołują przeżycia estetyczne, są bądź przedmiotami bezpośrednio danymi, jak w plastyce czy

muzyce, bądź też właśnie nie są bezpośrednio obecne, jak w literaturze, więc to, co nazywamy przeżyciem

estetycznym, jest tylko „sumą logiczną"; nie jest jednym pojęciem, lecz sumą

dwóch pojęć, obejmujących dwa różne przeżycia: jakie, jakich doznajemy wobec obrazów, i takie,

takich doznajemy wobec powieści.

Inna dwoistość w pojęciu przeżycia estetycznego:

właściwym stosunkiem do przedmiotu pięknego, do dzieła sztuki, zdaje się być skoncentrowanie się, skupienie na

nim. Tymczasem przy przeżywaniu dzieła sztuki robimy to nie zawsze: niejednokrotnie cieszymy się dziełem

uciekając od niego myślą. Tak dzieje się często wobec muzyki: ludzie przychodzą na koncert i ledwie usłyszą

dźwięki, już uciekają w marzenie. Wielu ludzi postępuje podobnie z poezją. I niektórzy estetycy sądzą, że jest to

właściwy stosunek do sztuki.

Słynna jest teoria poezji głoszona przez Bremonda, że wierszy nie trzeba czytać do końca, jedna czy dwie linie

wystarczają, by nas wprowadzić w pewien nastrój, a wtedy utwór poetycki spełnił już swe zadanie. Więc

uprawnioną reakcją na sztukę jest też marzenie. Kto jest skupiony, ten nie marzy, a kto marzy, nie może być

skupiony; nie można jednocześnie być skupionym i marzyć. Zatem są to dwie różne reakcje wobec jednej i tej

samej rzeczy, a obie bywają nazywane przeżyciem estetycznym. Z tego by znów wypadało, że to, co nazywamy

przeżyciem estetycznym, jest „sumą logiczną": jest bądź przeżyciem polegającym na skupieniu, bądź

polegającym-na braku skupienia. Gdzież tu jedność? Posługujemy się w estetyce pojęciem przeżycia

estetycznego, tymczasem, gdy chcemy pojęcie to określić, rozpada się ono i staje się raczej sumą logiczną, aniżeli

jednym pojęciem.

Takie są niemałe trudności związane z pojęciem wartości, a w szczególności — wartości estetycznych.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: