Wszystkie rozdziały niniejszej książki stanowią próbę względnie nowej analizy teoretycznej tych procesów najbliższej nam rzeczywistości, które określają życie codzienne i los milionów ludzi.
Większość kategorii i twierdzeń, które formułuje socjologia teoretyczna występuje w myśleniu potocznym i życiu praktycznym. Jednak nie mają one tam charakteru teoretycznego (przybierają postać „wiedzy ukrytej”, czyli intelektualnych i duchowych sił osobowości).
Wg Hegla zadaniem filozofii i nauki jest badanie tego co uważamy za znane oraz odkrywanie, że to czym posługujemy się bezwiednie, co pomaga nam w życiu praktycznym pozostaje tak długo nieznane, dopóki nie zdobędziemy odpowiedniego wykształcenia.
Nie tylko laikom, lecz także wytrawnym socjologom sprawia duże trudności odpowiedź na pytania: co to jest socjologia? Czym się różni socjologia teoretyczna od stosowanej? Co stanowi przedmiot badawczy socjologii w ogóle a socjologii teoretycznej w szczególności.
T Abel (uczeń F. Znanieckiego) – uważa, że pojmowanie socjologii we współczesnej myśli socjologicznej można sprowadzić do dwóch zasadniczych koncepcji:
- w pierwszej z nich przez socjologię rozumie się podstawową naukę o życiu społecznym ludzi, ogólną teorię społeczeństwa i nauk społ.
- w drugiej – sprowadza się tę naukę do jednej z licznych, wyspecjalizowanych dyscyplin zajmujących się pewnymi tylko aspektami życia społecznego.
Zasadnicze składniki struktury teoretyczno-metodologicznej, którą jest socjologia:
1) Epistemologia życia społecznego – ogólna teoria nauk społ., zasad wartościowego i pozbawionego wartości poznawania świata społecznego
2) Ontologia życia społ. – ogólna teoria budowy, funkcjonowania i zmiany globalnych społeczeństw
>> Epistemologia i ontologia wyznaczają przedmiot badawczy socjologii teoretycznej
3) Cząstkowe teorie epistemologiczne i ontologiczne: pojmowanie przyczynowości, teoria państwa, gospodarki, rodziny...
4) Teorie idiograficzne (czyli, za M. Weberem, ujęcia „indywiduów społ. i historycznych” ze wzgl. na to co w nich osobliwe i nowe, np. teoria przyczyny wybuchu rewolucji francuskiej) i doktryny praktyczne (elementy wiedzy naukowej i pozanaukowej oraz problematycznej, które zawierają oceny świata, normy moralne, obyczajowe, przewidywania dot. dalszej lub bliższej przyszłości...).
>> teorie idiograficzne i doktryny wyznaczają sferę zainteresowań socjologii stosowanej.
Wszystkie wyróżnione elementy warunkują się wzajemnie i nakładają na siebie. Przykład -teoria zróżnicowania społecznego współczesnej Polski jest niemożliwa bez posłużenia się w charakterze narzędzi badawczych jakąś ogólną teorią podziału pacy, własności, władzy , szacunku.
Niniejsza książka ma na celu uczynić przedmiotem badań myśl klasyków socjologii i filozofii i porównać ją z socjologią współczesną (gł. z faktami i najnowszymi tendencjami współczesnego świata). Na przykład – próba przedstawienia dowodów na rzecz tezy, iż heglowskie pojmowanie społ. obywatelskiego, zawiera wciąż te wartości, które współtworzą fundament nowoczesnych nauk społ.
Hegel, cała socjologia klasyczna oraz poważna część socjologii współczesnej pozwalają łatwo zauważyć, ze nowoczesna teoria społeczeństwa obywatelskiego nie może być zbudowana na pojęciu obywatela, który nie zajmuje żadnego miejsca w strukturze społecznego podziału pacy, własności, władzy i szacunku. Taki Obywatel to typowy abstrakt, który może przekształcić calą teorię w zbiory pustych ogólności. Jeśli teoria jest abstrakcyjna – pisał Hegel, to jest ona nie tylko nieprawdziwa, lecz także niepraktyczna.
[Reszta tego rozdziału to zarys tego co będzie w całej książce]
Państwo a socjologia malkontencka i liryczna
Pojęcie państwa:
- dla socjologii malkontenckiej państwo jest wcieleniem wszelkiego zła, a urzędnik państwowy to zawsze i wszędzie biurokrata. Ten gatunek socjologii wytwarza doktrynę praktyczną, która głosi, że im mniej państwa w gospodarce i życiu społecznym, tym lepiej
- w socjologii lirycznej państwo jest synonimem najwyższych wartości. Liryczne ujęcie państwa może współtworzyć doktrynę praktyczną, którą nazywa się potocznie totalitaryzmem - najlepiej będzie na ziemi gdy będzie państwo i tylko państwo
[Nie wiem dlaczego, ale Kozyr ponownie tu pisze o tym o czym mówią kolejne rozdziały, tylko w innym kontekście]
Naród a socjologiczne pojmowanie własności
Obiegowe myślenie myli często państwo z narodem lub ideologizuje i odczłowiecza pojęcie narodu. W kategoriach socjologicznego pojmowania własności naród może być wstępnie i ogólnie określony jako taki zbiór jednostek, które są realnie ekonomicznymi i dziedzicznymi współwłaścicielami 1) określonego skrawka kuli ziemskiej obejmującego ziemię, wodę i powietrze, 2) materialnych, duchowych i intelektualnych środków, które służą przystosowaniu tej części Ziemi do potrzeb ludzkiej egzystencji oraz zachowaniu wobec niej pozycji realnych współwłaścicieli, 3) tych zdolności i umiejętności duchowych i fizycznych, które składają się na ergodynamis (siłę roboczą, kapitał ludzki) oraz na dynamis osobowości ludzi występujących w charakterze realnie ekonomicznych współwłaścicieli większego lub mniejszego obszaru ziemi, wody i powietrza. Jest to aprioracyjna koncepcja narodu.
Najbliższa koncepcji aprioracyjnej jest koncepcja F.Znanieckiego:
– przez naród rozumie grupę, która odznacza się swoistą dla siebie kulturą. Zarówno grupa jak i kultura tworzą układ wzajemnie odosobniony, zamknięty
– pojęcie kultury obejmuje wg niego 9 pojęć „obiektywnych systemów”: 1) hedonistyczny, 2) techniczny, 3) ekonomiczny, 4) prawny, 5) religijny, 6) symboliczny, 7) estetyczny, 8) poznawczy, 9) społeczny. Świat kultury rozpada się na przedmioty materialne i idealne oraz na czynności ludzkie.
W obu koncepcjach odrębne państwo jest ważnym składnikiem narodu. Jednak dopuszczają one empiryczną możliwość istnienia i rozwoju narodu pozbawionego samodzielnego państwa (nie zawsze oznacza to nieobecność jakiś postaci własnego systemu prawno–politycznego).
Dwie próby (za M. Weberem) ogólnego okreslenia narodu: solidarnościowa koncepcja narodu i solidarnościowo - etatystyczna koncepcja narodu. Naród wg Webera jest to grupa ludzi, którzy w obliczu innych grup doznają i okazują specyficzną solidarność wzajemną, od których wymaga się tego rodzaju solidarności. Ale naród też został przez niego określony jako zjawisko ulokowane w dziedzinie polityki. Mianem tym zostaje oznaczona taka wspólnota doznawania solidarności i obdarzania solidarnością, która manifestuje się adekwatnie we własnym państwie lub dąży do stworzenia własnego państwa.
- do kuzualnych (przyczynowych) składników prowadzących do powstania narodu Weber zalicza wspólnotę języka, wspólnotę losu politycznego i historycznego, organizację państwową, wspólnotę kultury, religię, strukturę klasową, uwarunkowane biologicznie i kulturowo cechy osobowości.
- Weber zdecydowanie odrzuca poglądy rasowych fanatyków o wspólnocie krwi jako fundamentalnej przesłance powstawania narodu. Nie kwestionuje natomiast tezy, że istnieją określone typy antropologiczne właściwe poszczególnym narodom
Socjologiczna koncepcja własności czyni możliwą nową analizę takiej cechy narodu jak wspólnota językowa. Język narodowy okazuje się wówczas ogólnym środkiem pracy i życia, gdyż przekształca się w określonych stosunkach społecznych, w określonych formach uspołeczniania jednostek ludzkich w liczne i różne obiekty własności, m.in. w intelektualne środki bezpośredniej i pośredniej produkcji dóbr materialnych, w intelektualne środki organizacji pracy i działań regulujących stosunki własnościowe... .
Dla socjologicznej teorii własności różne formalnie i treściowo odmiany języka narodowego są zawsze fundamentalnym składnikiem takich obiektów własności, jak dynamis osobowości i ergodynamis. W zależności od stosunków społ. język staje się sprawcą zgody lub narzędziem walki, tym co łączy lub tym co dzieli ludzi, tym co jest powszechnie dostępne lub tym co ma charakter monopolu....
Socjologia jest nauką wieloparadygmatową. Spotykamy w niej różne kierunki teoretyczno-metodologiczne i różne szkoły. Jednak te poszczególne szkoły muszą być nieustannie zorientowane na zasady tworzące jedność w różnorodności – ciąży na nich obowiązek dostarczenia dowodów, iż są różnymi częściami tej samej struktury (dzięki istnieniu wielu socjologii może istnieć jedna socjologia).
Zobiektywiziowaną w tej książce orientację teoretyczno-metodologiczną można najadekwatniej określić mianem neoklasycyzmu socjologicznego. Pierwszym warunkiem przynależności różnych paradygmatów socjologicznego myślenia do jednej socjologii jest ich orientacja na prawdę materialną i reguły poprawnego myślenia o świecie społecznym.
Jedność socjologii mimo istnienia w niej różnych szkół polega na posiadaniu wspólnych fundamentów teoretyczno-metodologicznym. Większość kierunków ma też tych samych ojców – założycieli (zazwyczaj uważa się za nich M. Webera, K. Marksa, E. Durkheima). Funkcjonujący w tej książce neoklasycyzm socjologiczny jest najbliższy otwartości Mertona, Arona i Cosera na inspirację dawnych klasyków teorii społeczeństwa. Podobnie jak wspomniani badacze książka ta nie ogranicza się do listy klasyków nauk społ. XIX wieku. W całej książce są odwołania do różnych socjologów.
Neoklasycyzm socjologiczny stanowi przeciwieństwo takiej tendencji we współczesnej nauce akademickiej i całej kulturze, która posługuje się ideologiczną koncepcją nowości i nowoczesności. Autentycznej nowości nie możemy uzyskać ani w przyrodoznawstwie, ani w matematyce, ani w technologii, bez trudu związanego z przyswajaniem i odnawianiem starych zasad poprawnego myślenia i badania rzeczywistości.
Neoklasycyzm socjologiczny nie redukuje świata społecznego jedynie do ludzi którzy w nim żyją w danym momencie historii. Wie on, że nieodłączną częścią współczesności jest dawny świat tworzony przez przodków i nadciągający, następujący świat potomków. Umacnia pogląd Comte’a, że każde społ. ma wśród swoich członków więcej osób zmarłych niż żywych. Przodkowie stają się częściami każdej współczesności, m.in. za pomoc ą wyprodukowanych przez siebie dóbr (materialnych, lecz przede wszystkim duchowych intelektualnych). Na przykład takimi dobrami duchowymi są pozostawione nam przez dawne pokolenia struktury teoretyczno-metodologiczne lub ich składniki lub coraz bardziej uniwersalne formy myślenia (w ten sposób np. żyjący przed wiekami greccy i arabscy matematycy stają się współpracownikami żyjących dziś inżynierów, uczonych...).
Hegel pisząc o stosunku dawnych idei do świata współczesnego nie nazywa wszystkiego co dawne po prostu przeszłością, lecz posługuje się także pojęciem pozornej przeszłości. Podkreśla on, że dawne dokonania są częścią współczesności, że pszeszłość jest jednym z aspektów wspólnotowej nieprzeszłości, wspólnotowej teraźniejszości. Idea Hegla jest także ideą neoklasycyzmu socjologicznego – pozostawione nam przez ojców–założycieli nauk społ., dobra duchowe, uniwersalne formy myślenia o społ., są składnikiem współczesnej socjologii.
Zdeformowana i nieprawdziwa wiedza o formach myśli klasycznej nie przestaje funkcjonować jako składnik współczesności. Produkty pracy dawnych myślicieli tracą swą uniwersalność, a więc i przydatność dla ludzi współczesnych. Sprowadza się je do poziomu uczoności, którą Hegel z właściwym sobie sarkazmem określa jako znajomość tego co umarło, co zostało pochowane, co ulega rozkładowi.
Uderzającą cechą neoklasycyzmu socjologicznego stanowi ukazywanie i pogłębianie przepaści między klasykami a ich epigonami. Epigonami są tu ci uczniowie dawnego i współczesnego mistrza, którzy myślą autorytarnie lub uprawiają kult przodków. Epigonów nie interesują ogólne formy teoretyczne, lecz zmienne i często przypadkowe treści empiryczne. Dla epigonów najważniejszą rzeczą jest nie teoria lecz praktyka pojęta doraźnie i wąsko (komu mogła służyć, komu służyła dana idea, kategoria lub teza teoretyczna).
Neoklasycyzm urzeczywistnia zasadę jednej socjologii, broniąc przed epigonami wszystkich dawnych i współczesnych mistrzów teorii socjologicznej. Już na tym etapie badań znika socjologia wielkich imion i autorytetów. W każdym myślicielu i kierunku stara się odnaleźć to co jest realnie lub tylko potencjalnie poglądem ortodoksyjnym, czyli prawdziwym, słusznym, zgodnym nie z doraźnie pojętymi wartościami i pozanaukowym interesem, lecz z fundamentalnymi normami poprawnego myślenia. Dąży do nadania badanej myśli maksymalnie życzliwej interpretacji.
Obrona klasyków przed pewną kategorią ich przyjaciół i przeciwników ma prowadzić do rozszerzenia obiektywizmu naukowego oraz przezwyciężenia takich różnic między szkołami współczesnej socjologii, których źródłem jest niedostateczne opanowanie zasad hermeneutyki naukowej. Przedmiotem badań hermeneutyki naukowej nie są osoby lecz stworzone przez nie ponadpersonalne, idealne struktury przedmiotowe. Obiektywne struktury teoretyczno-metodologiczne, wyzwolone od cech osobowości intelektualnej, moralnej i politycznej swoich twórców i od treści historycznej w które wyposażyli je dotychczasowi ich użytkownicy, stają się elementami procesu samodzielnej i nowej pracy duchowej oraz procesu samodzielnego i nowego Aneignung, zawłaszczania, przyswajania sobie, tworzenia nowych obiektów własności intelektualnej. Zarówno nowa praca jak i nowa własność intelektualna wymagają zdegradowania wszelkiej myśli klasycznej, starej i nowej, do roli tworzywa, surowca, półfabrykatu.
Metody zawłaszczania starej i nowej myśli klasycznej
Nowa praca nad określonymi strukturami teoretyczno-metodologicznymi, nowe zawłaszczanie zastanej myśli, tworzenie z niej nowych obiektów własności intelektualnej wymagają:
1) Maksymalnie dokładnej reprodukcji obecnego w nich języka, szacunku dla tego języka. Obowiązuje zakaz bezpośredniego i samowolnego przekładania kategorii i tez tworzących określoną strukturę teoretyczną na inny język, zwłaszcza na obiegowy język socjologii współczesnej i myśli potocznej.
2) Maksymalnie dokładnej reprodukcji wszystkich obecnych w strukturze teoretycznej jawnych definicji, jawnych ogólnych określeń i tez, a więc stosowanie procedury zwanej przez Hegla totalnym empiryzmem.
3) Analizy kryptoteorii zawartej w dyskursie, czyli przyjętych milcząco założeń i konsekwencji teoretycznych, ukrytych tez i rozumowań.
4) Stosowania maksymy, że siedzibą sensu i prawdy nie jest zdanie, lecz system. Wymaga to odtworzenia i współtworzenia hierarchicznej i nie hierarchicznej zależności między kategoriami i tezami struktury intelektualnej: w stosunku wynikania, zakładania, opozycji, przechodzenia kategorii i tez w swoje przeciwieństwa i w jakościowo odmienne formy ogólności.
5) ...
zdzis5