Pojęcia:
§ Typ a charakter
§ Budowa swiata przedstawionego w trzech rodzajach literackich
§ Tropy(przekształcenia semantyczne)
§ Lryka pośrednia i bezpośrednia;liryka roli i maski
§ Gatunek i odmiana gatunkowa
Ø Typ a charakter to podstawowy podział typów bohaterów w dramacie:
Typ – miał przedstawiać bohatera w ogóle nie indywidualizowanego, skupiającego w sobie właściwości „człowieka w ogóle” – dramat średniowieczny i niektóre dramaty klasycyzmu francuskiego
Charakter – w bohaterze dominuje jedna określona cecha, podporządkowujaca sobie inne i determinująca działanie bohatera w akcji
Ø Budowa świata przedstawionego w trzech rodzajach literackich
LIRYKA
W lirycyce podporządkowany jest on podmiotowi lirycznemu, toteż nie istnieje w niej samodzielnie. Układ jego elementów jest uzależniony od charakteru i kształtu przeżyć podmiotu lirycznego. To podporządkowanie świata przedstawionego podmiotowi lirycznemu najpełniej w strukturze czasowej liryki, itnieje w niej powiem w zasadzie tlyko czas teraźniejszy, czyli czas, w którym podmiot formuje swą wypowiedź. Nawet jeśli iprzedni czas, w którym realizuje się elementy świata przedstawionego, jest szeroko potraktowany, zostaje on sprowadzony do teraźniejszości.
EPIKA
Świat przedstawiony jest tu w mniejszym stopniu zależny od podmioru, gdyż podmiot traktuje go jako pewną znajdującą się poza nim rzeczywistość, o której przekazuje informacje. Świat ów istnieje poza narratorem, który może tylko weń od czasu do czasu ingerować. W związku z tym występuje w epice zjawisko dwoistosci czasowej: spotykamy tu czas narracji i uprzedni w stosunku do niego czas świata przedstawionego. Rolę zasadniczą w przeważającej liczbie wypadków gra czas przeszły i realizująca się w nim konstrukcji fabularna. W porównaniu z liryką, świat przedstawiony w epice osiągnął wyższy stopień samodzielności.
DRAMAT
Pełniejszą autonomię zdobywa on w drmacie, w którym nie występuje podmiot w postaci znanej z poprzednio omówionych rodzajów. Świat przedstawiony jest tu zespołem aktualnych działań bohaterów, dokonywujących się jakby w obecności odbiorcy, który jest jakby bezpośrednim świadkiem rozgrywających się wypadków. W związku z tym wsytępuje w dramacie jeden tylko czas: teraźniejszy. W związku z tym występuje w dramacie jeden tylko czas: teraźniejszy. Dokonują się w nim wszystkie prezentowane w sramacie działania, składające się na akcję. Akcja tworzy w dramacie naczęściej dominantę kompozycyjną.
Ø Tropy – różnorodne zestawienie wyrazów, które tworzy nowe sensy.
Pisarz ma wielkie możliwoście wydobywania ze słowa, przez zestawienie go z innymi słowami, jego znaczeń utajonych lub tworzenia znaczeń całkiem nowych. Te zestawienia są
t r o p a m i.
Tropy występują w literaturze, lecz są również składnikami mowy potocznej. Np. „drapacz chmur”, „w kwiecie wieku”, „dziecko szczęścia” itd.
Tropy są istotne w stylistyce, gdyż:
· Podkreślają rolę samej warstwy znaku
· Służą wyrażaniu postawy wobec świata, interpretowaniu go
· Ich wartość jest relatywna, czyli nie tkwi w sobie samej, lecz ujawnia się dopiero w kontekście
PRZYKŁADY TROPÓW
Epitety – najmniej skomplikowany trop mający wpływ na znaczenie wyrazu, do którego się odnosi (poszerza je bądź zacieśnia), czasem nadaje inny nieco odcień lub określa stosunek wypowiadającego do danego przedmiotu lub zjawiska.
· „drobne nóżki”
· „Jasna, słodka i ciepła, jak majowe rano,(...)” – epitet określa tu bezpośredni stosunek wypowiadajacego do danego przedmiotu
· „szybkonogi Ahcilles” – epitet stał; takie, który zawsze określa to samo zjawisko
· Epitet metaforyczny – użyty w tej funcji traci swe podstawowe znaczenie, przybiera zaś inne. Np. „nowogródzka strona”
Porównanie – zestawienie obok dwócj zjawiska, z których jedno służy określeniu drugiego. Porównanie nie wyjaśnia danego zjawiska całkowicie, lecz tylko pod jakimś względem, istotnym w danej wypowiedzi. Porównania pozwalają wydobyć nowe odcienie znaczeniowe słów, pozwalają odnieść to, co nieznane, do tego, co znane.
Metafora – czyli przenośnia; trop bardziej skomplikowany. Uczesztniczące w metaforze wyrazy zespalają się ze sobą w nową całość, wykraczają semantycznie poza zakresy znaczeniowe własciwe im wtedy, gdy występuje poza założeniami metaforycznymi.
Peryfraza – zastąpienie danego wyrazu przez szereg innych, które byłyby jego rówwnoważnikiem znaczeniowym. Np. „stambulskie gorycze” – tytoń, „z chińskich ziół ciągnione treści” – herbata.
Eufemizm – szczególna odmiana peryfrazy; ma na celu złagodzenie znaczenia wyrazów, np. „mijanie się z prawdą” – kłamstwo, „rozstać się z tym światem” – umrzeć.
Hiperbola – zwana czasem przesadnią; polega na powiększaniu zjawisk, ich potęgowaniu. Służyć ona może nadaniu uroczystego tonu, wytworzeniu nastroju grozy czy podniesieniu emocji.
Animizacja – polega na przypisaniu przedmiotowi martwmu, stanowi lub pojęciu właściwości istot żywych. Np. „las śpiewa”, „zwinne i młode zmierzchy czerwca”, „latarnia się na palcach wspina”.
Personifikacja – odmiana animizacji, inaczej uosobienie. Przypisanie danemu przedmiotowi cech człowieka. Personifikacja zazwyczaj służy tym samym celom, co animizacja. Np. „Noc spragniona wymian”, „dąb błachowolczo wierzsy w Tymian”.
Symbol – znak, który nie tylko oznacza swój desygnat, ale pośrednio wzkazuje na treść, którą ów desygnat reprezentuje. Np. słynna rozdarta sosna z Ludzi bezdomnych z jednej strony jest tylko drzewem, a z drugiej wiemy, że stanowi plastyczną syntezę losu bohatera. We wszystkich dziedzinach wiedzy symbol ma charakter inny, niż w literaturze” jest tylko umownym znakiem. Gdybyśmy pozbalili przedmiot nazwy symbolu niczego by to nie zminiło (np. promień koła to r, lecz gdyby przyjąć za konwencję np. k niczego by to nie zmieniło w związku z kołem). Symbol w utworze literackim bądź bezpośrednio reprezentuje jakiś inny przedmiot(1), bądź tlyko sugeruje jakąś wenętrzną treść, pośrednio wskazuje elementy, które się na nią składają(2). Ten drugi typ odznacza się tym, że nie można go nigdy w pełni roszyfrować. Np. tytuółwy świerk z sonetu Nowickiego. I tu dochodzimy do tej cechy symbolu, która go różni od wszystkich pozostałych tropów: może on być głównym czynnikiem konstrukcyjnym w utworze, podstawą jego kompozycji i zasadniczym środkiem wyrazu. Niejednoznaczność jest cechą charakterystyczną tego tropu. Symbol w zasadzie jedynie sugeruje swoje znaczeniu, nigdy go w pełni nie ujawnia.
Alegoria – mówimy o nije wówczas, gdy jakiś znak językowy (np. lis – chytrość) stale zastępuje jakieś pojęcie. Powiadamy więc, że w klasycznej bajce lis jest alegorią chytrości” pojęcie abstrakcyjne „chytrość” zostało jakby zmaterializowane w postaci lisa. Zachodzi mmiędzy nimi stosunek ustalonej odpowiedniości (czego nie ma nigdy w zjawisku symbolu, który raczej naprowadza na przedmiot symbolizowany czy go sugeruje, nigdy zaś nie zastępuje). Występuje w utworach o charakterze dydaktycznym – bajkach, moralitetach itp.
Symbol i alegoria wykraczają poza ramy tropu, nie są tylko konstrukcją językową. Na zasadzie alegorii może być zbudowana występująca w utworze postać, a na zasadzie symbolu może być oparta kompozycja całego utworu.
Ironia – również przerasta ramy tropu. Zachodzi w niej zjawisko podwójności. W wypowiedzi ironicznej podwójność sprowadza się do tego, że sformułowania słuzą innej intencji, niżby się wydawało z pozoru, np. chwalenie jest pośrednią krytyką. Istotą ironii jest więc sprzeczność między znaczeniami słów a intencją zawartą w kontekście. Ironia często służu tworzeniu dystancu pomiędzy podmiotem wypowiedzi a wypowiedzią samą. Ironia stanowi częste ujęcie w twórczności satyrycznej.
Ø Liryka bezpośrednia i pośrednia; liryka maski i liryka roli
Liryka bezpośrednia – typ utworów lirycznych, w których podmiot bezpośdrednio przedstawia swój swiat wewnętrzny, najczęściej w formie monologu mającego charakter wyznania. W liryce bezpośr. Czynnikiem dominującym staje się więc podmiot posługujący się takimi formami gramatycznymi, jak czasowniki w pierwszej osobie i zaimki ja, mój itd. Liryka bezpośrednia nie zawsze uzyskuje tak oczywisty kształt wyznania. Nieraz przeżycia wyrażone są w trochę inny sposób, np. przez wyraziste określenie wartości emocjonalnej danego zjawiska dla podmiotu lirycznego:
Miło po listku rwać niepełną stokroć,
I rozkochanych słów różaniec cedzić,
Miło przy ludziach było raz powiedzieć,
Że się kochamy, i mówić po stokroć.
(Słowacki, Stokrótki)
Liryka pośrednia – typ liryki, w którym podmiot i jego przeżywanie ujawnia się nie w postaci wyznania, ale poprzez konstrukcję świata przedstawionego, zbudowanego z elementów stnijących poza świadomością „ja” lirycznego, lub poprzez bezosobową reflekcję.
Liryka maski i liryka roli – są to utwory liryczne nie sugerujące identyczności podmiotu lirycznego z autorem. To rozróżnienie wyrosło z tradycji romantycznego pojmowanie poezji, stawiającego znak równości pomiędzy „ja” lirycznym i „ja” twórcy.
Liryka maski – mówi się o nije wówczas, gdy wyrażane w wierszu treści można przypisać autorowi, ale wypowiada je podmiot będący konkretną postacią Iw tej funkcji występowali u romantyków bohaterowie orientalni, np. Byrona i Słowackiego)
Liryka roli – mówi się o niej wówczas, gdy podmiot w ogóle nie daje się zidentyfikować z twórcą, nie jest jego poetyckim odpowiednikiem w wierszu (tak dzieje się właśnie w przypadku Pieśni żołnierza i Lista Anny Żywioł).
Ø Gatunek i odmiana gatunkowa
Podział na gatunki dokonuje się w obrębie rodzajów literackich i odwołuje się do historii.
Gatunek literacki - forma utworu utworu literackiego, podrzędna w stosunku rodzaju literackiego,nadrzędna zaś do odmiany gatunkowej. Próby zdefiniowania gatunku literackiego pojawiały się już w starożytnej Grecji (Platon w "Dialogach" podzielił sztuki na opisujące rzeczywistość lub naśladujące ją, zaś Arystoteles utworzył w swej "Poetyce" zasady podziału gatunku literackiego). W czasach późniejszych w renesansie próbowano w oparciu o starożytne reguły wzbogacić listę gatunków literackich o np. romans, zaś w romantyzmie powstały gatunki mieszane, jak ballada. Dziś brak jednej teorii gatunku literackiego, każda ze szkół metodologicznych inaczej określa jego cechy charakterystyczne. Nauka o gatunkach i rodzajach literackich to genologia.Wyznacznikami gatunku literackiego są różne elementy dzieła literackiego, w tym pozycja podmiotu literackiego, budowa czasowa, fabularność lub afabularność, założony stosunek do odbiorcy.
Osadzone w danej kulturze gatunki literackie są ważnym elementem w procesie komunikacji literackiej - są rozpoznawane przez odbiorcę i określają horyzont jego oczekiwań. Podlegają znacznej ewolucji historycznej, tworząc w poszczególnych epokach charakterystyczny dla nich system gatunkowy.
Odmiana gatunkowa to podgatunek ukształtowany w toku historycznej ewolucji danego gatunku literackiego, wydzielany według rozmaitych kryteriów: strukturalnych, tematycznych, przynależności do prądu literackiego. Niektóre gatunki, na przykład powieść, wytworzyły dziesiątki odmian gatunkowych.
Badaniem gatunków literackich i ich odmian zajmuje się genologia.
Gatunek(Trojaczki) – stanowi aktualizację cech rodzaju (lub rodzajów), aktualizację przebiegającą w związku z pewną świadomością gatunkową, właściwą danemu okresowi, ze stanem narzędzi pisarskich w danym czasie, z żądaniami wysuwanymi aktualnie przez twórców i odbiorców wobec literatury, z jej funkcją społeczną, z obowiązującymi poglądami estetycznymi itp.
W pewnych wypadkach gatunek okazał się kategorią zbyt szeroką, toteż wprowadzono jeszcze pojęcie odmian gatunkowych, istniejących w obrębie danego gatunku. Zróżnicowanie na odmiany obserwujemy w dwu przekrojach:
· Diachronicznym – kształtowanie się odmian jako wyraz dynamiki historycznej gatunku, jego przemian w toku dziejów, przemian dokonywujących się w zależności od przekształceń społecznych, zmian świadomości estetycznej i funkcji przypisywanych literaturze.
· Synchronicznym – kształtowanie się odmian jako skutek precesu różnicowania się konwencji w obrębie jednego gatunku, procesu, który przebiega na jednym wycinku czasowym (np. w okresie romantyzmu, Młodej Polski itp.)
SunnyNight