Prawda jako nieskrytość.pdf

Ks. Jan Krokos - "O prawdzie i wolności"

Tak oto został uczyniony pierwszy krok w naszym dociekaniu

prawdy o prawdzie. Wiemy już w zasadzie, co to jest prawda,

rozumiemy znaczenie tego słowa. Jeśli decydujemy się jeszcze

zatrzymać nad etymologią greckiego słowa άλήθεια (aletheia) i

polskiej "prawdy", to dlatego, iż jest ona wielce pouczająca.

Άλήθεια (aletheia), oddawane zazwyczaj za pomocą łacińskiego

veritas oraz za pomocą jego odpowiedników w językach

nowożytnych, znaczy tyle co "prawda" - i to zarówno w sensie

zgodności wiedzy z jej przedmiotem, jak i samej rzeczywistości

(bytu) która może być poznana, oraz prawdomówności. Jednakże

etymologicznie άλήθεια (aletheia) ma sens negatywny, bo jest

rzeczownikiem zaprzeczonym. Wywodzi się od przymiotnika

άληθής (aiethes), którego rdzeń poprzedzony jest partykułą

przeczącą ά-, i znaczy: "nie ukryty", "nie zatajony", "nie

zapomniany". Άλήθεια (aletheia) zatem to "to, co nieskrywane",

"to, co niezatajone" 20 . Nie wolno nam także przeoczyć, że Grecy

tym samym słowem άλήθεια (aletheia) oznaczali zarówno prawdę

tego, co powiedziane, jak i prawdomówność mówiącego, a

terminem ψεΰδος (pseudos) - fałsz wypowiedzi i nieuczciwość

mówiącego. Nic zatem dziwnego, że Arystoteles wykorzystuje

pojęcie άλήθεια (aletheia) tak wtedy, gdy w Metafizyce powie, że

"styczność z rzeczą i twierdzenie jest prawdą " 21 , jak i gdy w Etyce

nikomachejskiej prawdomówność zdefiniuje jako właściwy środek

między chełpliwością a udaną skromnością 22 .

Podobne powiązania znajdujemy w języku polskim. "Prawda"

wywodzi się bowiem od przymiotnika "prawy" który znaczył (a i

dziś niekiedy znaczy) m.in. prawdziwy, istny, właściwy, słuszny,

niesfałszowany, szczery 23 . Stąd ks. Skarga mógł powiedzieć:

"Najmniej panowie prawych mają przyjaciół, a najwięcej

pochlebników " 24 .

W świetle tych uwag nieskrytością jest w pierwszym rzędzie

sama rzeczywistość - byt, czyli prawda ontyczna. I właśnie

dlatego, że jest nieskrytością, jest poznawalna. Znaczy to, że jeśli

coś w ogóle istnieje, tzn. jeżeli jest bytem, jest nieskryte dla

intelektu, czyli jest dla intelektu dostępne 25 . Gdyby coś takie nie

było, gdyby nie było nieskrytością, lecz skrytością, byłoby dla

intelektu absolutną "czarną dziurą", o której istnieniu nie tylko

nikt by nie wiedział, lecz i nie mógłby się dowiedzieć 26 . A zatem w

sensie ontycznym nieskrytością jest wszystko, co jest, wszelki byt,

który dzięki faktowi swego istnienia, któremu towarzyszą pewne

treści, manifestuje się i dlatego może zostać przez podmiot

poznający poznawczo ujęty.

Zdarza się jednak, że mówiąc o czymś, szczególnie podkreślamy,

że jest prawdziwe: prawdziwy chrześcijanin, prawdziwy (prawy)

przyjaciel, prawdziwe złoto. Tym samym oddzielamy to, co

prawdziwe, od tego, co pozorne. Pozornym jednak może coś być

na różne sposoby Chrześcijanin, który nie jest "prawdziwym

chrześcijaninem", jako ochrzczony chrześcijaninem jest, jedynie

nie dostaje do określonego wzorca bycia chrześcijaninem przez to,

że np. nie jest prawy, czyli - uczciwy, postępujący zgodnie z

prawem Bożym 27 . Przyjaciel zaś, który nie jest "prawdziwym

przyjacielem", może już wcale przyjacielem nie być, lecz

pochlebcą, udającym przyjaciela, tak jak tombak jedynie pozoruje

złoto. Gdy w każdym z tych przypadków odmawiamy

prawdziwości poszczególnym bytom, to nie dlatego, że nie są

rzeczywistością, a więc i prawdą ontyczną. Właśnie dlatego, iż

mimo wszystko są nieskrytością w sensie podstawowym,

potrafimy poznać, choć niekiedy z trudem, że jedynie udają, iż są

czymś, czym naprawdę nie są, choć inaczej prawdziwym

chrześcijaninem nie jest obłudnik, a inaczej prawdziwym złotem

nie jest tombak. Jeśli ktoś jest ochrzczony, chrześcijaninem jest,

choć może nie być podobny do chrześcijanina, natomiast tombak

złotem nie jest, choć jest doń podobny.

Użyty tu przymiotnik "prawdziwy" oraz jego zaprzeczenie

"nieprawdziwy" bazuje na prawdzie ontycznej, na owej

fundamentalnej nieskrytości bytu. Ujawnia jedynie to, iż to, co

fundamentalnie jest nieskryte, może niekiedy swą nieskrytość

zasłaniać, czynić ją trudno dostępną, zwodzić, udając, że jest

czymś, czym naprawdę nie jest 28 . Jeżeli jednak jest i jest czymś

(bytem), nie może skryć się tak, by być niepoznawalnym dla

wszelkiego podmiotu poznającego.

Aby jednak można było poznać to, co samo w sobie jest nieskryte,

trzeba, by i intelekt był "nieskryty", otwarty na przedmiot 29 .

Nieskrytość intelektu w sensie poznawczym nie jest jednak

nieskrytością intelektu jako bytu, nieskrytością w sensie

ontycznym, a więc poznawalnością 30 . Nieskrytość intelektu jest

bowiem poznawaniem , czyli takim otwarciem się na byt, które

ogarnia czy przyswaja go sobie ( apprehendit - jak by powiedzieli

średniowieczni, a współcześni - "przyjmuje do świadomości").

Słusznie możemy jednak i w tym wypadku mówić o nieskrytości,

gdyż przyjąć coś do siebie może jedynie to, co się samo przed tym

czymś nie ukrywa, a przeciwnie - otwiera się na to coś w ten

szczególny sposób, który Heidegger określa jako "bycie-

odkrywczym " 31 . Poznanie czegoś domaga się od poznającego

zajęcia właściwej postawy, owej uczciwości wobec przedmiotu,

która dopuszcza go do głosu. A zatem i poznanie ma charakter

moralny. Patrząc na prawdę poznawczą od strony podmiotu, jego

"nieskrytość" poznawcza - "bycie-odkrywczym" ujawnia się jako

warunek sine qua non prawdy moralnej (prawdomówności). Nie

mogę być bowiem prawdomówny, nie znając prawdy. Etymologia

polskiej "prawdy", wywodzącej się od przymiotnika "prawy", ten

charakter oddaje. Jak wspomnieliśmy, "prawy" znaczył nie tylko

prawdziwy, ale i właściwy, słuszny, niesfałszowany, szczery.

Prawość poznającego, jego szczerość wobec rzeczywistości,

otwartość, gotowość przyjęcia "w siebie" przedmiotu

poznawanego 32 , jest podmiotowym warunkiem jej poznania.

Innymi słowy: aby coś poznać, trzeba chcieć to coś poznać i to

poznać rzetelnie. Poznanie bowiem, jak każdy czyn, jest zależny

od woli w tym sensie, że wola pobudza intelekt do poznawania 33 .

Nie znaczy to jednak, jakby chcieli woluntaryści, że wola poznaje i

że to ona jest odpowiedzialna za wynik poznania, a więc i za

prawdę poznawczą.

Odwołanie się do pojęcia "nieskrytości" przy rozważaniu prawdy

poznawczej jako zgodności intelektu z rzeczą pokazuje, że trzeba

odróżnić nieskrytość potencjalną i aktualną. Intelekt jest

nieskryty potencjalne, gdyż jest z natury swej otwarty na wszelki

byt, jest gotowy przyswoić go sobie poznawczo. Niemniej, aby

takie przyswojenie faktycznie nastąpiło, intelekt musi spełnić akty

poznawcze, musi stać się nieskryty aktualnie. To rozróżnienie

pozwala zrozumieć, dlaczego tak jest, iż choć jesteśmy zdolni coś

poznać, nie zawsze to coś poznajemy. A dzieje się tak dlatego, iż

nie zawsze uaktualniamy nasze zdolności poznawcze.

PRZYPISY:

20. [«] We współczesnej wykładni M. Heideggera άλήθεια

(aletheia) znaczy "nieskrytość".

21. [«] Arystoteles, Metafizyka , 1051 b.

22. [«] Arystoteles, Etyka nikomachejska , 1108 a (tł. D.

Gromska, Warszawa 1982, s. 64).

23. [«] Por. A. Brückner, Słownik etymologiczny języka

polskiego , Warszawa 1989, 435 n; M. S. B. Linde, Słownik

języka polskiego , t. IV, Warszawa 1951, 458 nn. 465 nn.

24. [«] Za: Linde, dz. cyt. t. IV, 465.

25. [«] Pytanie, co to znaczy, że byt jest dostępny dla intelektu, i

dla jakiego intelektu jest dostępny, podejmiemy w

następnym paragrafie.

26. [«] Wyrażenia "czarna dziura" używamy tu metaforycznie.

27. [«] Zwróćmy uwagę na funkcjonowanie przymiotnika

"prawy", od którego nie tylko "prawda", ale i "prawo"

pochodzi; "prawo" jako "to, co słuszne, prawdziwe".

28. [«] Szczególnym przejawem takiego udawania jest nieprawda

moralna, czyli niezgodność czyjegoś postępowania z jego

przekonaniami. W tym wypadku czyny miast odsłaniać,

zasłaniają (choć jedynie do pewnego stopnia) prawdziwe

oblicze ich sprawcy.

29. [«] Nieskrytość intelektu ujawnia się zarówno w otwartości

na przedmiot, jak i na siebie samego. Stąd możliwość

poznania samego siebie, własnych aktów i stanów

świadomych.

30. [«] Co prawda i intelekt jest poznawalny, lecz wtedy jest

traktowany nie jako poznający, lecz jako poznawany, jako

byt.

31. [«] Heidegger, Bycie , 309-318. Chciałbym zwrócić uwagę na

wprowadzone tu pojęcie otwarcia w kontekście prawdy

poznawczej. Pojawi się ono także, gdy będzie mowa o

wolności.

32. [«] Osobnym zagadnieniem jest, na czym miałoby polegać

owo "przyjęcie «w siebie» przedmiotu poznawanego". W

tradycji arystotelesowsko-tomistycznej mówi się o

posiadaniu przez byt poznający formy innej rzeczy:

"cognoscens natum est habere formam etiam rei alterius" (S.

Thomae Aquinatis, Summa theologiae , I,14,1).

33. [«] Takie stanowisko zajmuje np. św. Tomasz z Akwinu. Por.

jego Summa theologiae , I, 82, 4. Do problemu jeszcze

wrócimy.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: