Dar i wymiana dóbr
· Formy wymiany
· Kontinuum wzajemności
· Rodzaje wymiany odwzajemnionej
· Wymiana redystrybucyjna
Przywykliśmy sądzić, że podstawową formą wymiany jest wymiana rynkowa regulowana prawem popytu i podaży, oparta na pieniądzu, której celem jest maksymalizacja zysku przy użyciu dostępnych (legalnych) środków. A jednak wymiana, w naszym własnym społeczeństwie i w innych społeczeństwach służy nie tylko maksymalizacji zysku, ale wielu innym ważnym celom: prowadzi do integracji społecznej, pozwala zdobywać władzę i prestiż społeczny, kontrolować poczynania innych. Industrializacja i rozwój kapitalizmu przyczyniły się do ograniczenia i ujednolicenia systemów wymiany dóbr i darów.
Ekonomista Karl Polanyi wyróżnił trzy formy wymiany dóbr: wymianę odwzajemnioną, wymianę redystrybucyjną oraz wymianę rynkową. Zdaniem Polanyi’ego każdy z nich miał towarzyszyć następującym po sobie etapom rozwoju społeczno-gospodarczego, którego zwieńczeniem jest kapitalizm.
Kierując się typologią Polanyiego, antropolog Marshall Sahlins wyróżnił z kolei trzy typy wymian odwzajemnionych: uogólnioną, zrównoważoną i negatywną. Wymiana uogólniona to wymiana, w której nie oczekuje się odwzajemnienia bezpośrednio daru (przykładem takiej wymiany będzie uogólniona zasada gościnności jako zasada postępowanie wobec wszystkich gości, niezależnie od tego, czy spodziewamy się gościnności z ich strony, czy też nie). Wymiana zrównoważona wymaga przestrzegania zasady wzajemności – dar musi zostać odwzajemniony darem o tej samej wartości. Sahlins wyróżnia także wymianę, która określa mianem negatywnej; do wymiany tego rodzaju dochodzi, gdy otrzymuje jakieś dobra, ale wcale nie odwzajemnia otrzymanego daru.
Poniższy rysunek (rys. 1) pokazuje, że wymiana może przybrać różne postaci w zależności od tego, kto, z kim wymiany dokonuje. W większości społeczeństw plemiennych wymiana pomiędzy bliskimi krewnymi regulowana jest innymi zasadami niż wymiana pomiędzy obcymi lub pomiędzy osobami należącymi do różnych grup etnicznych. Wiele społeczności dopuszcza możliwość oszukiwania w wymianie z obcymi; za naganne uważa oszukiwanie swoich
Można mówić o pewnym kontinuum wzajemności: od wzajemności uogólnionej obejmującej wymiany w obrębie rodziny, poprzez wzajemność zrównoważoną aż po wzajemność negatywną. Partnerstwo handlowe (przyjaźń handlowa) zakłada eliminację wzajemności negatywnej
Rys. 1 Wzajemność a kręgi krewniacze i rezydencyjce. Rysunek pokazuje sposób, w jaki ogólnie można przedstawić różne rodzaje wymian odwzajemnionych. Jak widać, to w jakim rodzaju wymiany się uczestniczy zależy od tego, kim jest osoba, z którą wymiana ma miejsce. Jeżeli jest to ktoś całkowicie obcy, możliwa jest nawet wymiana negatywna. Źródło: Marshall Sahlins, Socjologia wymiany w społeczeństwach pierwotnych, (w:) J. Szmatka, M. Kempny (red.) Współczesne teorie wymiany społecznej, Warszawa 1992, s 146.
· Wymiany ceremonialne
Warto przyjrzeć się bliżej wymianom typu zrównoważonego. Do tego typu wymiany należą niektóre tak zwane wymiany ceremonialne. Wymiana przybiera charakter ceremonialny jeżeli: 1. odbywa się publicznie; 2. przeprowadzana jest zgodnie z ściśle określonymi regułami; 3. posiada znaczenie magiczne, religijne i polityczne, 4. pociągając za sobą pewne trwałe zobowiązania.
Znakomitym przykładem wymiany ceremonialnej jest opisana szczegółowo przez Malinowskiego wymiana kula na Trobriandach. Kula jest wymianą ceremonialną a nie ekonomiczną; przedmiotami wymiany są, bowiem naszyjniki i naramienniki, których nie można wymienić na nic innego. Wymiana odbywa się między tymi samymi osobami; relacja partnerstwa w kula jest stała; wymianie podlegają naszyjniki (zwane soulava) i naramienniki (zwane mwali). Zasadniczo nie można ich wymieniać na inne przedmioty. Liczba partnerów w kula świadczy o prestiżu i pozycji społecznej danej osoby. Podstawą kula jest zasada wzajemności: jeżeli ktoś otrzymuje dar, jest zobowiązany do odwzajemnienia go innym - tej samej wartości - darem w późniejszym terminie. Jeżeli obdarowany nie jest w stanie w krótkim okresie zrewanżować się darem podobnej wartości, może obdarować go darami mniejszej wartości, ale stanowią one tylko preludium do właściwej wymiany. Partnerzy w kula nie mogą handlować ze sobą zwykłymi dobrami, mogą natomiast handlować tymi dobrami z innymi ludźmi podczas wypraw kula. Wielka wyprawa kula zwie się uvalaku
Okazjonalnie precjoza kula są wymieniane na dobra materialne, takie jak świnie czy jam, takie transakcje nazywane są przez nich lega mogą mieć charakter czysto ekonomiczny lub wymiany obrzędowej, gdy chodzi o dar dla rodziny. Oprócz kula mieszkańcy Melanezji angażują w szereg wymian o charakterze czysto ekonomicznym. Wymiany te zwie się gimwali. Na Trobriandach istnieje też wiele innym form wymiany: dary w postaci czystej (prezenty, którymi obdarowują się małżonkowie), zwyczajowe płatności odpłacane nieregularnie i bez zasady ścisłego ekwiwalentu (zwane urigubu), zapłata za usługi (opłata a magię czarownika, upominki w zamian za względy seksualne). Nie wolno zapominać, że kula to także walka o prestiż. Nie jest przypadkiem, że liczba partnerów kula jest wskaźnikiem pozycji społecznej jednostki – czym większa ilość partnerów, tym większy prestiż i wyższa pozycja społeczna.
· Wymiana oparta na redystrybucji
Przykład instytucji kula pokazuje, że wymiana stanowi nie tylko sposób na budowanie trwałych więzi społecznych, ale jest przyczyną tworzenia się i odtwarzania nierówności społecznych. W społeczeństwach, w których, z jednej strony potrzeby materialne jednostek i rodzin nie mogą z różnych względów być na równi zaspakajane, z drugiej zaś powstają nadwyżki produkcyjne, rodzą się nierówności społeczne. Nierówny dostęp do zasobów materialnych (spowodowany tym, że jedni wytwarzają znacznie więcej niż inni) sprzyja, bowiem pojawianiu się politycznej zależności biedniejszych członków społeczeństwa od bogatszych. Warunkiem wytworzenia się tej zależności staje się proces redystrybucji zasobów. Nic zatem dziwnego, że w wielu (być może wszystkich) społeczeństwach świata cnotą rządzących musi być szczodrość i hojność. Wódz, czy człowiek wpływowy musi zaskarbić sobie względy innych, rozdając żywność i inne zasoby. Będąc głównym dawcą dóbr, wódz musi także, rzecz jasna uzyskiwać dobra od innych (czyli być też głównym biorcą dóbr). W ten sposób powstaje wymiana redystrybutywna. Rozważmy jeden z najbardziej spektakularnych etnograficznych przykładów wymiany redystrybutywnej, jaką jest instytucja określana jako potlacz. Ta stworzona przez Indian północno-zachodniego wybrzeża Stanów Zjednoczonych forma wymiany jest innego niż kula wymianą ceremonialną. Formalnie rzecz biorąc potlacz jest rodzajem niezwykle wystawnej uczty, jaką organizują wielcy wodzowie plemienni wraz z wioskami mu podporządkowanymi na cześć innych wodzów wraz z podporządkowanymi im wioskami. Intencją gospodarza jest wszakże pognębienie swych gości wystawnością i szczodrością ofiarowanych im darów. Goście muszą odwzajemnić gościnę zorganizowaniem dla swego gospodarza jeszcze bardziej wystawnego przyjęcia. Wśród Indian północno-zachodniego wybrzeża wystawność i gościnność jest tytułem do wielkiego prestiżu, staje się, zatem formą zapalczywej rywalizacji między walczącymi o większe uznanie naczelnikami plemiennymi. Nie mogąc pognębić się nawzajem szczodrością i szerokim gestem, współzawodnicy uciekają się do demonstracyjnego niszczenia posiadanych zasobów (wszystko po to by pokazać, jak bardzo jest się bogatym i potężnym). Ten z biesiadników, który będzie w stanie roztrwonić więcej bogactw, zyskuje większe uznanie, ciesząc się niebywałym mirem wśród współplemieńców. Potlacz nie jest wszakże próżną walką o społeczne uznanie. Podstawową jego funkcją jest redystrybucja zasobów – przepływu zasobów z bogatych wiosek zwycięskich naczelników do biedniejszych wiosek tych wodzów, którzy zostali w pokonanym polu. Owa redystrybucja wydawała się konieczna z uwagi na okresowe i lokalne niedobory zasobów żywności w ekosystemie Indian północno-zachodniego wybrzeża. Indianie żyli głównie z połowu ryb, wielorybów, morsów; niekiedy jednak zasoby tych „owoców morza” na poszczególnych łowiskach gwałtownie malały. Wioska, której w danym roku dopisało szczęście w polowaniu i połowie ryb, zyskiwała więcej zasobów, tryumfowała też w potlaczu – zyskując prestiż a zarazem rozdając zasoby potrzebne tym, którym akurat poszczęściło w połowach się mniej. Oczywiście w latach następnych sytuacja mogła się odwrócić. Potlacz zapewniał Indianom na dłuższą metę równowagę ekonomiczną. Zapewnienie tego rodzaju równowagi jest też podstawową funkcją wymiany redystrybutywnej.
Lista terminów
- wymiana odwzajemniona
- wymiana redystrybucyjna
- wymiana rynkowa
- wymiana uogólniona
- wymiana zrównoważona
- wymiana negatywna
- wymiana ceremonialna
- wymiana kula
- zasada wzajemności
- wymiana oparta na redystrybucji
- potlacz
Mini egzamin
· Wyjaśnij różnice między wymianą rynkową a wymianą odwzajemnioną
· Czym różni się wymiana ceremonialna – taka jak wymiana Kula – od zwykłych transakcji handlowych?
· Jakiej podstawowej zasady należy przestrzegać, w trakcie wymiany Kula
· Jak można wytłumaczyć instytucję potlaczu?
· Czym różni się wymiana redystrybucyjna od wymiany odwzajemnionej?
1
goffu