I Program kodyfikacji prawa
Ruch kodyfikacyjny czasów Oświecenia.
To wiek kodyfikacji. Dewizą myślicieli tej epoki stało się horacjańskie sapere aude – „odważ się być mądry!”. W dziedzinie prawa podjęto myśl generalnej odnowy porządku prawnego. Pojawiły się dzieła poświęcone zagadnieniom polityki ustawodawczej i zasadom sztuki legislacyjnej – Monteskiusz „O duchu praw”, Kajetan Filangieri „O nauce prawodawstwa”. Za twórcę samego terminu „Kodyfikacja” uważa się angielskiego prawnika i filozofa Jeremiasza Benthama (1748-1832). Postulatem epoki była idea całkowicie nowego, różnego od pozostałości „wieków ciemności” porządku prawnego, zbudowanego od podstaw – „z niczego” – ex nihilo.
Ideologiczne podstawy kodyfikacji – prawo natury.
Niektóre kodyfikacje powstały w drodze rewolucji, inne w systemie oświeconego absolutyzmu. W Polsce stanisławowskiej prace kodyfikacyjne były podejmowane przez obóz szlachecko-mieszczański. Ich wspólną cechą była podstawa – filozofia nowożytnego prawa natury. W wieku XVII i XVIII prawo natury stało się systemem filozoficzno-społecznym mieszczaństwa walczącego z feudalizmem. Tam, gdzie burżuazja była słaba (kraje niemieckie), kierunek ten stawał się programem oficjalnych poczynań reformatorskich w dziedzinie polityki legislacyjnej. Powstanie szkoły nowożytnego prawa natury wiązane jest z postacią Hugona Grocjusza (1583-1645), holenderskiego prawnika, polityka i filozofa. Wyróżniamy 2 etapy rozwoju filozofii prawa natury – etap absolutny i etap względnego prawa natury. Prawo natury stało się prawem świeckim. Stało się dyscypliną wyodrębnioną od teologii moralnej, a wraz z tym – objęło dziedziny, które dotąd były domeną teologii i prawa kanonicznego – idea laickiego prawa małżeńskiego.
Założenia programu kodyfikacji prawa.
Jednym z celów było zastąpienie JEDNOLITYM zbiorem rozproszone i zróżnicowane prawa zwyczajowe. Stopniowo umacniała się zasada WYŁĄCZNEGO obowiązywania kodeksu – uchylania przezeń wszystkich dotychczasowych źródeł z tej dziedziny prawa, którą regulował. Kodeks miał stworzyć prawo PEWNE (ius certum), dające rozstrzygnięcia dla wszystkich możliwych sytuacji, co mógłby gwarantować będąc kodeksem ZUPEŁNYM pod względem zawartości, bez luk. Bentham uważał „zupełność” za najwyższy przymiot dobrej kodyfikacji. Postulat zupełności miał zasadnicze znaczenie dla prawa karnego, stanowiąc warunek realizacji hasła: nullum crimen sine lege. Kodeks powinien być KRÓTKI. Wymaga się JASNOŚCI i ZROZUMIAŁOŚCI kodeksu. Idealny kodeks miał być SPRAWIEDLIWY i służyć idei DOBRA POWSZECHNEGO.
Zaczątki prac kodyfikacyjnych.
Dążenia kodyfikacyjne dotyczyły wszystkich dziedzin tzw. prawa sądowego, a piśmiennictwo politycznoprawne epoki szeroko zajmowało się problemami kodyfikacji zarówno prawa karnego, jak i cywilnego. Pierwszy program uniwersalistycznej kodyfikacji (dla całej Rzeszy Niemieckiej) sformułował filozof W. G. Leibniz (1646-1716). Słabość polityczna Rzeszy uniemożliwiała realizację tego programu w skali ogólnej.
W Bawarii prace kodyfikacyjne podjęte zostały w połowie XVIII wieku za panowania elektora Maksymiliana Józefa III. Inicjatorem i realizatorem programu był wicekanclerz W.X.A. Kreittmayr. Efektem prac było powstanie 3 kodeksów – karnego w 1751 roku (Codex Iuris Bavarici Criminalis), procedury sądowej z 1753 roku, cywilnego w 1756 roku (Codex Maximilianeus Bavaricus Civilis).
Chciano ówczesne normy zebrać i sformułować w sposób, który zapobiegałby wszelkim sporom interpretacyjnym. Próbowano operować prostym językiem, odstępowano od dawnej zagmatwanej kazuistyki.
W Prusach, w początkach XVIII wieku, Fryderyk Wilhelm I zamierzał zebrać wszystkie rozproszone przepisy prawa obowiązującego w jednym zbiorze. Przeprowadzenie 3-miesięcznej reformy powierzono profesorowi w Halle, Christianowi Thomasiusowi, który pracy jednak nie podjął. Fryderyk II Wielki rozpoczął w Prusach okres kształtowania się oświeceniowego programu kodyfikacji dokonywanej z inicjatywy monarchy. W 1746 roku wydał rozporządzenie dotyczące wymogów przyszłej kodyfikacji. Powstał projekt Corpus Iuris Fredericiani. W 1780 roku F II polecił K.G. Svarezowi i E.F. Kleinowi sporządzić na podstawie praw dotychczasowych i prawa natury zbiór praw, po niemiecku, w sposób wykluczający możliwości sporów interpretacyjnych. Rezultatem było ukazanie się w 1794 roku Landrechtu pruskiego.
W monarchii habsburskiej pierwsze plany kodyfikacyjne przypadły na czasy Marii Teresy. W 1752 roku powołała ona komisje kompilacyjną, której celem było uporządkowanie orzecznictwa karnego i która opracowała w 1768 roku, należący jeszcze do poprzedniej epoki, kodeks Constitutio Criminalis Theresiana. W 1753 roku Maria Teresa powołała komisje kompilacyjną dla ujednolicenia prawa prywatnego wszystkich posiadłości habsburskich. Po kilkunastu latach powstał 8-tomowy projekt Codex Theresianaus, który jednak pod wpływem kanclerza W.A. von Kaunitza został odrzucony. W 1811 roku ukazał się kodeks cywilny austriacki.
W Rosji już Piotr I próbował reformować zacofany ustrój społeczno-gospodarczy. W 1766 roku Katarzyna II powołała ósmą z kolei komisję, mającą tym razem charakter reprezentacji stanowej. Ciało to, złożone z 564 deputatów, nie było zdolne do podjęcia prac kodyfikacyjnych. Celem K II była chęć zdobycia popularności. Temu celowi służyła również ułożona przez nią dla delegatów komisji na otwarcie obrad w 1767 roku Instrukcja, oparta na dziełach najwybitniejszych myślicieli Oświecenia i zdobyczach doktryny humanitarnej. W 1768 roku posiedzenia komisji zostały przez carycę odroczone na czas nieokreślony. Za Pawła I wznowiono prace kodyfikacyjne, również bez rezultatów.
Francja. Najpilniejszym zadaniem Rewolucji w tej dziedzinie było skodyfikowanie prawa i procesu karnego, by zawrzeć tam fundamentalne zasady, sformułowane w Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789 roku. Wydano kilka ustaw szczegółowych, a następnie 2 ustawy o charakterze częściowej kodyfikacji – 1791 Kodeks karny dotyczący przestępstw ciężkich, a zajmujący się głównie kwestiami kar i ich katalogu; 1795 Kodeks o przestępstwach i o karach dotyczący procedury karnej. W początkach rewolucji wyłonił się również postulat jednolitej kodyfikacji prawa prywatnego, powtórzony w Konstytucji 1791. W 1793 roku Konwent powierzył przygotowanie odpowiedniego kodeksu J.J Cambaceresowi, który w ciągu miesiąca przedstawił złożony z 719 paragrafów projekt, nawiązujący do „kodeksów natury”. Został odrzucony. Po roku przedłożył II projekt, złożony z 297 artykułów; doszło do dyskusji tylko nad niektórymi jego przepisami. W czasach Dyrektoriatu przedłożył Radzie Pięciuset III projekt, który nie wszedł jednak pod obrady, podobnie jak i IV projekt autorstwa Jacqueminota.
Projekty Kodyfikacyjne w Polsce Stanisławowskiej.
W 1776 roku została powołana przez Sejm na wniosek króla komisja kodyfikacyjna, której zadaniem miało być skodyfikowanie całego prawa sądowego. Kierownictwo pracami powierzono ex-kanclerzowi koronnemu Andrzejowi Zamoyskiemu. Wynikiem prac był Zbiór praw sądowych z 1778 roku, obejmujący zarówno prawo prywatne, jak i karne ułożone w porządku rzymskich Instytucji: personae, res, actiones. Konstytucja 3 Maja zawierała postanowienia dokonania spisu praw cywilnych i kryminalnych pod nazwą Kodeksu Stanisława Augusta. Powołane zostały 2 komisje: dla Korony i Litwy. Deputacji Koronnej przewodniczył Hugo Kołłątaj. Deputacja zapowiadała oparcie się na prawach dawnych. Jej prace zostały przerwane w wyniku upadku dzieła Sejmu Czteroletniego. Dochowały się materiały w postaci luźnych prospektów i projektów autorstwa Hieronima Stroynowskiego, Józefa Januszewicza, Józefa Szymanowskiego czy Józefa Weyssenhoffa.
Nauka i nauczanie prawa w dobie Oświecenia.
Prawo natury zwane było „prawem profesorskim”- w przeciwieństwie do dawnego „prawa prawników”. Filozofia prawa natury rozwijała się w warunkach ogólnego upadku dotychczasowego znaczenia prawa rzymskiego, a nawet stawała się bronią ideologiczną przeciw tradycji rzymskiej na rzecz prawa narodowego. Nowożytne prawo natury było w swych założeniach prawem uniwersalnym, co miało dwojakie skutki, jeśli idzie o naukę prawa. Po pierwsze, na gruncie działalności przedstawicieli szkoły nowożytnego prawa natury, powstała nowa dyscyplina – prawo narodów (ius gentium), rozumiane jako zbiór norm prawnych obowiązujących między państwami. Grocjusz, który pierwszy przeniósł zagadnienia stosunków międzynarodowych ze sfery moralności do prawa, uznany został za twórcę prawa międzynarodowego, a myśli jego przejęte zostały i rozwinięte przez Samuela Pufendorfa. Po drugie, uniwersalistyczny charakter prawa natury był inspiracją do podejmowania badań szczegółowych nad systemami prawnymi różnych ludów i epok. Już u Leibniza sformułowany został program uniwersalnej historii prawa. Owocem badań nad systemami prawodawczymi różnych narodów było dzieło Monteskiusza „O duchu praw”, prekursora powstałego w II połowie XIX wieku prawoznawstwa porównawczego. W XVII wieku zaczęto wprowadzać na fakultetach prawnych obok prawa rzymskiego i kanonicznego, prawo natury, poczynając od Heildelbergu, gdzie w 1661 roku katedrę prawa natury objął Samuel Pufendorf. Rozpoczęto wykłady praw narodowych: Uppsali 1620, Paryż 1679, na przełomie XVII i XVIII wieku na uniwersytetach niemieckich – w Halle (katedrę prawa objął Christian Thomasius) i Wittenberdze 1707. Postulaty wprowadzenia nowych przedmiotów, jak prawa natury czy prawa narodów, wysuwali około połowy XVIII wieku Józef Andrzej Załuski i Stanisław Konarski. Dopiero jednak podjęta przez Hugona Kołłątaja pod auspicjami KEN w 1780 roku reforma Akademii Krakowskiej stanowiła istotny krok w kierunku unowocześnienia systemu kształcenia polskich prawników.
Kształtowanie się systematyki prawa nowożytnego.
Wiek Oświecenia przyniósł zainteresowanie się jednostką ludzką jako podmiotem niezbywalnych i nienaruszalnych praw. Myśliciele Oświecenia przeprowadzili ścisły rozdział między sferą praw odnoszących się do jednostki i do ogółu. Umożliwiło to odrodzenie się podziału rzymskiego na prawo prywatne i publiczne. Szkoła nowożytnego prawa natury dała też początek prawu narodów, a traktat Grocjusza „O prawie wojny i pokoju” stał się podwaliną współczesnego prawa międzynarodowego. Pierwsze powstałe jeszcze w ustroju feudalnym kodyfikacje zawierały zarówno normy publiczno-, jak i prywatnoprawne – np. Landrecht pruski, rosyjski Zwód Praw czy projekt Andrzeja Zamoyskiego. Najczęściej brano pod uwagę trójpodział zaczerpnięty z Instytucji Justyniana. Oryginalnym zastosowaniem tezy filozofów prawa natury, że człowiek występuje w świecie w dwojakim charakterze: jako jednostka i jako członek społeczeństwa, była systematyka Landrechtu pruskiego. Dzielił się on na 2 części: o prawach indywidualnych i prawach społecznych.
Odmienność systemu prawnego w Anglii.
Podstawą rozstrzygnięć jest prawo precedensowe (common law) uzupełniane normami słuszności equity law. Prawo angielskie wykształciło się jako prawo sędziowskie. Wyrobił się specyficzny sposób myślenia prawniczego, odmienny sposób pojmowania normy prawnej. Na kontynencie norma prawna ma charakter ogólny; jest sformułowana w sposób umożliwiający podciągnięcie pod nią jak największej liczby przypadków szczegółowych. W systemie common law norma prawna (legal rule) jest jednostkowym rozstrzygnięciem konkretnej sprawy i ma ściśle praktyczny charakter. Jest ona każdorazowo w danej sprawie formułowana przez sędziego. W systemie tym nie wystąpił podział na gałęzie prawa ze względu na sferę prawnej regulacji, na materialną treść prawa. Podstawowym podziałem prawa angielskiego był podział na common law i equity law. Po reformie sądowej z 1873 roku, kiedy zniesiona została m.in. dwutorowość najwyższych sądów (z jednej strony 4 sądy westminsterskie, z drugiej – sąd kanclerski), sprawy sądowe common law i equity rozstrzygane były przez te same sądy, ale według odmiennej procedury. Wybitnie wzrosło znaczenie III z tradycyjnych źródeł prawa, prawa stanowionego (statute law). Statuty różniły się sposobem publikacji (wszelkie statuty uchwalane w ramach jednej sesji parlamentu publikowane były jako jedna całość) i treścią, będąc szczegółowymi wskazówkami postępowania w konkretnej sprawie. Z dziedziny prawa sądowego stosunkowo najwięcej statutów wydano w zakresie prawa karnego. Od połowy XIX wieku pojawiło się wiele ustaw, tzw. Consolidations Acts, porządkujących pewne dziedziny prawa.
Kodyfikacja prawa kanonicznego.
1317 – wydano ostatni autentyczny zbiór ustaw kościelnych – Clementinae. Program kodyfikacji prawa kanonicznego został sformułowany przez biskupów w latach 60-tych XIX stulecia w związku z ustaleniem przez papieża Piusa IX tematyki obrad I Soboru watykańskiego. W 1904 roku papież Pius X wydał motu proprio, w którym ogłosił pragnienie Kościoła zebrania w całość i ułożenia przepisów kościelnych oraz ich aktualizacji. Ustanowiona został specjalna komisja papieska pod wodzą papieża, której sekretarzem został Piotr Gasparri. Komisji miało pomagać Kolegium Konsultorów, złożone z najwybitniejszych kanonistów i teologów, profesorów uniwersytetów katolickich. Praca konsultorów trwała 8 lat, jej wynikiem był Kodeks Prawa Kanonicznego (Codex Iuris Canonici), którego promulgacji dokonał papież Benedykt XV bullą Providentissima Mater Ecclesia z 1917 roku. Prawidła ogólne i szczegółowe zostały w nim ujęte w formie kanonów. Kodeks dzielił się na 5 ksiąg: normy ogólne, przepisy o osobach, przepisy o rzeczach, przepisy o procesach, przepisy o przestępstwach i karach. Soborem watykańskim II podjęta została praca nad reformą prawa kanonicznego. Jej wynikiem jest Kodeks prawa kanonicznego dla Kościoła łacińskiego, którego promulgacji dokonał Jan Paweł II w 1983 roku.
Landrecht pruski z 1794 roku.
Prace podjęto w 1780 roku na polecenie Fryderyka II przez C.G. Svareza. Miał wejść w życie w 1792 roku, ale kryzys polityczny i wypadki we Francji spowodowały zawieszenie publikacji. Dopiero w związku z potrzebą podpoprzadkowania pruskim urządzeniom ustrojowym i prawnym ziem polskich (II rozbiór), król zdecydował wprowadzić kodeks na całym terytorium, choć na niejednolitych zasadach, pod nazwą Allgemeines Landrecht für die Preussischen Staaten (Powszechne Prawo Krajowe dla Państw Pruskich). Wszedł w życie od 1 VI 1794 roku. Liczył 19 187 paragrafów; zawierał przepisy prawa państwowego i administracyjnego oraz sądowego: prywatnego i karnego. Około 15000 paragrafów dotyczyło prawa prywatnego. Napisany po niemiecku, zawile, terminologicznie niepoprawnie. Landrecht był typowym kodeksem okresu przejścia od feudalizmu do kapitalizmu, określanego mianem tzw. pruskiej drogi. W rozwiązaniach szczegółowych obok norm nawiązujących do ideologii Oświecenia i prawa natury regulował on instytucje feudalne. Obok definicji własności, jako nieograniczonego władztwa nad rzeczą, zawierał postanowienia o instytucjach własności podzielonej, jak lenna czy fideikomisy. Założenia podstawowe opierały się jeszcze na feudalnej strukturze społecznej. Wraz z reformami społecznymi Steina – Hardenberga likwidującymi m.in. poddaństwo chłopów, podstawy Landrechtu uległy załamaniu. W zakresie prawa prywatnego Landrecht obowiązywał jeszcze do końca XIX wieku, do czasu wydania ogólnoniemieckiego kodeksu cywilnego.
Kodeks cywilny austriacki z 1811 roku (ABGB).
Prace zostały podjęte za Marii Teresy; w niewielkiej części zrealizowane zostały przez Józefa II, który ogłosił w 1786 roku I część projektu kodeksu, opracowaną przez Jana Hortena, a obejmującą prawo osobowe, jako tzw. Kodeks Józefiński. Za Leopolda II pracom kodyfikacyjnym przewodniczył Karol v. Martini. Opracowany pod jego kierunkiem projekt kodyfikacji cywilnej został w 1797 roku wprowadzony pod nazwą Kodeksu cywilnego zachodniogalicyjskiego do Galicji Zachodniej – ziem polskich przyłączonych do Austrii w III rozbiorze. Opierał się na założeniach filozoficznych prawa natury, zawierał nieliczne przepisy o charakterze feudalnym. W ostatniej fazie prac kodyfikacyjnych przewodniczył Franciszek Zeiller. Ostateczna redakcja kodeksu uzyskała sankcję cesarską 1 VI 1811 roku, a od początku roku następnego wszedł w życie we wszystkich krajach dziedzicznych monarchii habsburskiej. W latach 1815-1816 moc jego została rozciągnięta m.in. na Tyrol, Dalmację. W 1852 roku został na krótko wprowadzony na Węgrzech, a także z mocą obowiązującą od 1855 roku w Krakowie. Liczył 1502 paragrafy i dzielił się na 3 części: o prawie osobowym, o prawie rzeczowym, o przepisach wspólnych prawom osobowym i rzeczowym. Było to nawiązanie do trójpodziału Instytucji Justyniańskich. ABGB opierał się na prawnonaturalnych, ujmowanych abstrakcyjnie założeniach równości podmiotów prawa, wolnej własności i swobody umów. Wprawdzie powstał w czasach absolutyzmu, istnienia podziałów stanowych, feudalnych przywilejów i poddaństwa chłopów, jednak te instytucje prawne, które dotyczyły ustroju społeczno-ekonomicznego zostały pozostawione poza ramami ABGB, jako regulowane przepisami tzw. politycznymi, czyli należącymi do sfery działań władz administracyjnych. W ciągu XIX wieku przepisy ABGB nie zostały poddane żadnym poważniejszym zmianom. Zniesienie feudalizmu i stosunków poddańczych na wsi spowodowało objęcie normami kodeksu własności chłopskiej, podporządkowanej dotąd przepisom politycznym. Z II strony – wraz z rozwojem kapitalizmu nastąpiła potrzeba wydawania ustaw szczegółowych dla nowych sytuacji. Lata 1859-1879 były okresem reform liberalnych. Od lat 80-tych XIX wieku nastąpił odwrót od polityki manczesteryzmu na rzecz reform o charakterze antyliberalnym, podejmowanych pod hasłem solidaryzmu społecznego. Modernizacje ABGB: w czasie I wojny światowej rząd opracował projekt zmian ogłoszony rozporządzeniami cesarskimi w formie 3 nowel do ABGB. I z 1914 roku wprowadzała zmiany w dziedzinie prawa osobowego, rzeczowego i spadkowego. Nowela II z 1915 roku zawierała przepisy o sprostowaniu i odnowieniu granic. Nowela III z 1916 roku zmieniała niektóre przepisy prawa zobowiązań. Do dziś obowiązuje on w Republice Austrii, choć jego zasięg praktyczny uległ zwężeniu, m.in. w związku z wyodrębnieniem się z prawa cywilnego nowych dziedzin, jak prawo pracy czy prawo gospodarcze.
Kodeks Napoleona.
W 1800 roku Napoleon powołał 4-osobową komisję złożoną ze starych prawników-praktyków ancien-regime’u, która przygotowała projekt poddawany kolejnymi częściami pod dyskusję w Radzie 500. ostateczna wersja projektu zredagowana została w 36 ustawach, które ustawą z 30 ventose’a roku XII (21 III 1804 roku) zebrane zostały w jedną całość jako Kodeks cywilny Francuzów. W 1807 roku otrzymał nazwę Kodeksu Napoleona. Nazwa ulegała zmianom, by ostatecznie utrzymać pierwotne brzmienie – code civil. Kodeks składał się z 2281 artykułów ułożonych w 3 księgach – o osobach, o majątkach i różnych rodzajach własności, o różnych sposobach nabywania własności. W I księdze znalazły się przepisy o nabywaniu i utracie praw cywilnych, prawo małżeńskie osobowe, przepisy o władzy ojcowskiej, adopcji, opiece i kurateli. Księga II zawierała przepisy o własności, użytkowaniu i służebnościach. Księga III zawierała zobowiązania, prawo spadkowe, majątkowe małżeńskie.Systematyka kodeksowa w intencjach twórców miała stanowić usankcjonowanie 3 wolności – osoby, własności prywatnej i obrotu prawnego. centralnym pojęciem kodeksu była instytucja własności. KN to kodyfikacja mieszczańskiego prawa cywilnego epoki kapitalizmu wolnokonkurencyjnego. Miał charakter antyfeudalny, w swych założeniach ogólnych opierał się na zasadach indywidualizmu i liberalizmu. W rozwiązaniach szczegółowych KN nawiązywał do dawnego prawa francuskiego stanowiąc harmonijne połączenie norm zaczerpniętych z prawa zwyczajowego Francji północnej, prawa rzymskiego krajów prawa pisanego i prawa okresu Rewolucji (droit intermediaire). KN stał się modelem dla większości kodeksów cywilnych Europy i innych kontynentów – kodeks rumuński (1864/1865), kodeks włoski (1865), portugalski (1867), hiszpański (1889). Na nim wzoruje się wiele kodeksów państw Ameryki Południowej, na Bliskim i Dalekim Wschodzie, i w Afryce Północnej. Od zarania III Republiki zaczęły ujawniać się tendencje przeciwstawiające się indywidualistyczno-liberalnym założeniom code civil. Najwięcej nowelizacji przeprowadzono w czasach IV i V Republiki. Od 1945 roku działa we Francji komisja reformy kodeksu cywilnego, której celem było opracowanie jednolitego kodeksu prawa prywatnego, obejmującego zarówno prawo cywilne, jak i handlowe.
KN na ziemiach polskich. Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego.
Artykuł 69 konstytucji KW przewidywał wprowadzenie KN na ziemie polskie. Spowodowało to potrzebę przeszkolenia kadry sądowniczej i administracyjnej. W tym celu powstała w III 1808 roku Szkoła Prawa oparta na wzorach francuskich. KN wszedł w życie na terenach Księstwa 1 V 1808 roku. Jednocześnie dokonano reorganizacji sądownictwa oraz wprowadzono francuski kodeks procedury cywilnej z 1806 roku. W 1810 roku moc obowiązująca KN została rozciągnięta na utworzone departamenty pogalicyjskie. Kodeks spotkał się z opozycją duchowieństwa, które zmuszone było, wobec braku odpowiednich kadr do pełnienie funkcji urzędników stanu cywilnego, a tym samym do podejmowania decyzji sprzecznych z zasadami wiary. W 1809 roku wydano dekret zezwalający duchownym na nieudzielanie ślubów cywilnych i nieogłaszanie rozwodów. W opozycji była również średnia szlachta, czego przyczyną były przepisy o hipotece, godzące w interesy zadłużonego ziemiaństwa. W 1818 roku w miejsce tytułu XVIII księgi III weszło nowe prawo hipoteczne – „prawo o ustaleniu własności dóbr nieruchomych, o przywilejach i hipotekach”. W 1820 roku powołano Deputację, która po wykorzystaniu uwag sądów, judykatury i piśmiennictwa prawniczego francuskiego oraz analizy Landrechtu i ABGB przygotowała projekt I księgi kodeksu, uchwalonego przez sejm w 1825 roku jako KCKP. Wchodził on w miejsce księgi I oraz tytułu V księgi III KN (o ustrojach majątkowych małżeńskich). Jednocześnie uchwalone osobno w 1825 roku „prawo o przywilejach i hipotekach” uchyliło moc obowiązującą tytułu XVIII księgi III KN. KCKP składał się z 521 artykułów, zebranych w 11 tytułach. Był przeróbką prawa osobowego kodyfikacji napoleońskiej. Znosił instytucję śmierci cywilnej, polepszał sytuację dzieci pozamałżeńskich, reformował prawo małżeńskie osobowe. Po upadku powstania listopadowego przepisy prawa małżeńskiego w Królestwie zostały uregulowane według postanowień Zwodu Praw, na mocy wydanego w 1836 roku „prawa o małżeństwie” uchylającego odnośne przepisy KCKP.
Zwód Praw Cesarstwa Rosyjskiego.
Ruch kodyfikacyjny związany był z osobą Michała Sperańskiego (1772-1839). Aleksander I powołał komisję kodyfikacyjną, na czele której początkowo stał baron Rosenkampf z Litwy. W latach 1808-1809, gdy komisji przewodniczył już Sperański, w jej pracach nastąpił zwrot w kierunku planu ułożenia odrębnych kodeksów dla poszczególnych dziedzin prawa. 1809-1812 przygotowano projekt kodeksu cywilnego Sperańskiego, wzorowanego na KN. Wywołał on ostrą krytykę, a wystąpienie historyka i poety N.M. Karamzina w „Zapiskach o starej i nowej Rosji” spowodowało, iż ten popadł w niełaskę cara i został zesłany na Sybir. Po powrocie w 1821 roku znów podjął pracę w komisji kodyfikacyjnej. W pierwszych latach panowania Mikołaja I komisja dokonała pracy wstępnej zbierając cały materiał normatywny (od Sobornego Ułożenija do ukazu z 1825 roku obwieszczającego zgon Aleksandra I) w jednym, chronologicznie ułożonym zbiorze. Pełny Zbiór Praw Cesarstwa Rosyjskiego ukazał się drukiem w 46 tomach w 1830 roku. Stał się podstawą do ułożonego systematycznie, mającego charakter kodyfikacji – Zwodu Praw CR, ukończonego w 1832 roku, a który wszedł w życie od 1 I 1835 roku. Liczył 15 tomów, wykazywał podobieństwo do Landrechtu. W 1882 roku powołano do życia komisję, której zadaniem było opracowanie nowego kodeksu cywilnego Rosji. Projekt z 1905 roku, wzorujący się na kodeksie cywilnym niemieckim nie został przyjęty. Dokonano tylko reformy najbardziej przestarzałych rozwiązań Zwodu, m.in. ukazem z 1914 roku o prawach osobistych i majątkowych mężatek. W niepodległej Polsce tom X część 1 Zwodu Praw utrzymał moc obowiązującą w ciągu XX-lecia na kresach wschodnich.
Kodeks cywilny niemiecki (BGB).
W 1814 roku profesor z Heidelbergu A.F.J. Thibaut wystąpił z programem opracowania ogólnoniemieckiej kodyfikacji cywilnej. Również w 1814 roku Fryderyk Karol Savigny ogłosił polemiczną odpowiedź Thibautowi, pt. „O powołaniu naszych czasów do ustawodawstwa i nauki prawa”. Oparł się na założeniu, że prawo jest produktem wewnętrznego, organicznego rozwoju historycznego społeczeństwa, a nie wyrazem abstrakcyjnej woli ustawodawcy. Na podstawie krytycznej analizy Landrechtu, code civil, ABGB oraz aktualnego stanu prawa niemieckiego, wystąpił on z tezą, że Niemcy nie dorosły do dokonania kodyfikacji.
Na podstawie poprawki do konstytucji II Rzeszy z 1871 roku powołano do życia w 1874 roku komisję kodyfikacyjną. Jej I projekt spotkał się z ostrą krytyką. Zarzuty podnosili germaniści, którzy zarzucali autorom niewolnicze trzymanie się konstrukcji prawnych nauki recypowanego prawa rzymskiego – pandektystyki. Drugi nurt krytyki związany był z ideami socjalnymi. W 1890 roku powołano II komisję. Kolejny projekt został uchwalony w 1896 roku przez Sejm Rzeszy z mocą obowiązującą od 1 I 1900 roku pod nazwą BGB. BGB składał się z 2385 paragrafów w pięciu księgach – część ogólna, prawo zobowiązań, rzeczowe, rodzinne i spadkowe. Nazywany był „wcieleniem teorii pandektów” i uznany za najbardziej romanistyczne dzieło ustawodawcze czasów nowożytnych. Umieszczenie w nim licznych klauzul generalnych, tj. odwołań do dobrej wiary, zwyczajów uczciwego obrotu, ważnych podstaw miało umożliwić orzecznictwu sądowemu posługiwanie się przepisami kodeksowymi w sposób elastyczny, stosownie do zmieniających się okoliczności. Wpływy BGB: kodeks cywilny grecki 1940, włoski 1942, polski kodeks zobowiązań; brazylijski 1916, meksykański 1920, peruwiański 1936, syjamski 1925, chiński 1929, japoński 1948. W czasach Republiki Weimarskiej zmiany ustawowe BGB były minimalne. W czasach III Rzeszy kodeks obowiązywał formalnie nadal, nastąpiło natomiast załamanie podstaw porządku prawnego. hasłem narodowego socjalizmu stało się zlikwidowanie kodeksu cywilnego i zastąpienie go „kodeksem narodowym Niemców”, nad którym prace rozpoczęto w 1940 roku. Po wojnie Sojusznicza Rada Kontroli Niemiec podjęła decyzję unieważnienia norm cywilnoprawnych będących wyrazem ideologii III Rzeszy. Zlikwidowano też ostatnie przeżytki feudalizmu z ustawy wprowadzającej BGB.
Kodeks cywilny szwajcarski ZGB.
Szwajcaria już w XVI wieku wyodrębniła się od I Rzeszy, w szczególności nie uznając jurysdykcji Sądu Kameralnego. Na tych terenach nie wystąpiła dlatego globalna recepcja prawa rzymskiego. W XIX wieku na rozwój prawa prywatnego poszczególnych kantonów wpływ miały prawo francuskie, austriackie i niemiecka pandektystyka. W ramach powstałego w wyniku rewolucji 1848 państwa związkowego sformułowano program unifikacji prawa prywatnego w ramach poszczególnych kantonów. Ważne miejsce zajmował kodeks kantonu Zurychu z lat 1853-1855. Na mocy konstytucji federalnej z 1874 roku kodyfikacja pewnych części prawa prywatnego została uznana za należącą do kompetencji ustawodawczych Związku. W 1881 roku doszło do opracowania ogólnoszwajcarskiego kodeksu zobowiązań. W wyniku rewizji konstytucji z 1898 roku kompetencje Związku zostały rozciągnięte na całość prawa prywatnego. Decydujący wpływ w pracach nad kodeksem miał profesor Eugen Huber (1849-1922). Opracował on projekty częściowe m.in. prawa małżeńskiego 1893, spadkowego 1895, hipotecznego 1896, które stały się podstawą ogólnego projektu kodeksu cywilnego. 10 XII 1907 roku projekt ten został uchwalony jednomyślnie przez obie izby jako kodeks cywilny. Później dołączono doń zrewidowany kodeks zobowiązań z 1881 roku. Całość kodyfikacji weszła w życie 1 I 1912 r. Dzieli się na: wstęp, 4 księgi (prawo osobowe, rodzinne, spadkowe, rzeczowe), oraz prawo zobowiązań wraz z przepisami prawa handlowego, które tworzy faktycznie księgę V. Jest najnowocześniejszą z wielkich kodyfikacji cywilnych Europy epoki kapitalizmu. Podstawowe tendencje na których się oparła to: tendencja egalitarna i liberalna. W 1927 roku został on w całości recypowany przez Turcję. Wzorował się na nim francusko-włoski projekt zobowiązań, polski kodeks zobowiązań z 1933 roku, a także nowelizacje ABGB w zakresie prawa spadkowego i hipotecznego.
Źródła prawa cywilnego II RP.
W zakresie prawa cywilnego na terenie odrodzonego państwa polskiego istniało 5 systemów prawnych. Na ziemiach byłego zaboru rosyjskiego obowiązywało prawo francusko-polskie, w byłym zaborze pruskim – kodeks cywilny niemiecki, w byłym zaborze austriackim – kodeks cywilny austriacki, na Kresach Wschodnich - tom X, cz. 1 Zwodu Praw; na obszarze Spiszu i Orawy obowiązywało prawo węgierskie. Ustawą z 3 VI 1919 roku została powołana do życia Komisja Kodyfikacyjna w dziedzinie prawa cywilnego i karnego. Program kodyfikacji w zakresie prawa cywilnego miał być zrealizowany w 2 etapach: pierwszym miała być unifikacja prawa; drugim kodyfikacja całego prawa cywilnego, oparta na rozwiązaniach oryginalnych, dokonywana drogą opracowania poszczególnych działów prawa cywilnego. Do najpilniejszych zadań należało, obok likwidacji najbardziej anachronicznych norm prawa dzielnicowego, uregulowanie sposobów rozstrzygania występujących między prawami dzielnicowymi rozbieżności poprzez stworzenie norm kolizyjnych. W tym celu zostały wydane w 1926 roku, według projektu profesora Fryderyka Zolla, 2 ustawy z zakresu prawa międzynarodowego i międzydzielnicowego prywatnego. W związku z przystąpieniem Polski do wielu konwencji i traktatów międzynarodowych została wydana, m.in. ustawa o prawie autorskim z 1926 roku, ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z 1926 oraz ustawa z 1928 o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych. Referentem głównym projektu prawa małżeńskiego osobowego został prof. Karol Lutostański. Jego projekt ukończony w 1929 roku wywołał falę protestu duchowieństwa. Fiasko tego projektu zahamowało postęp prac nad niektórymi częściami kodeksu, w szczególności nad prawem majątkowym małżeńskim, którego projekt ukończono w 1937 roku. Z dziedziny prawa rodzinnego ukazały się tylko projekty profesora Stanisława Gołąba o stosunkach prawnych między rodzicami i dziećmi (1934) oraz o urzędzie opiekuńczym (ogłoszone łącznie jako projekty podkomisji w 1938 roku). Prace nad kodyfikacją prawa rzeczowego podjęto dopiero w 1926 roku, a wznowiono od 1933 w podkomisji, gdzie referentami byli F. Zoll i Jan Wasilkowski. Jednolity projekt został opublikowany i poddany publicznej dyskusji w 1937 roku; dalsze prace przerwała wojna. Nad projektem prawa spadkowego pracował najpierw Henryk Konic, potem Stanisław Wróblewski i wreszcie Kazimierz Przybyłowski. Referentem części ogólnej prawa cywilnego został Ignacy Koschembar-Łyskowski. Jedynym działem prawa cywilnego, którego kodyfikację zrealizowano były zobowiązania. Prace prowadzone były w kilku ośrodkach, szczególnie lwowskim, gdzie autorem projektu części ogólnej zobowiązań był Ernest Till, oraz warszawskim (1927 roku ukazał się kontrprojekt adwokata L. Domańskiego). Powołano specjalną podkomisję, której referentem został Roman Longchamps de Berier. Projekt kodeksu zobowiązań po niewielkich poprawkach rządowych ogłoszony został w formie rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 27 X 1933 roku jako Kodeks zobowiązań, z mocą obowiązującą od 1 VII 1934 roku. Opierał się na kodeksach dzielnicowych (głównie BGB), przepisach szwajcarskiego kodeksu zobowiązań oraz francusko-włoskim projekcie prawa zobowiązań (1927-1931). Utrzymał moc obowiązującą do 1964 roku.
Źródła prawa prywatnego w Anglii.
W dziedzinie prawa prywatnego (w systemie anglosaskim nie nastąpiło wyodrębnienie prawa cywilnego i handlowego) wydano szereg statutów, przy czym niektóre z nich są na tyle obszerne, że noszą charakter kodyfikacji pewnych działów prawa. najpokaźniejsza liczba statutów wydana została w dziedzinie obrotu handlowego – ustawa wekslowa (Bills of Exchange Act z 1892), ustawa o spółkach zwykłych (Partnership Act z 1890), ustawa o sprzedaży (Tales of Goods Act z 1893), złożona z 748 paragrafów ustawa o handlu i marynarce z 1894 roku. Ważniejsza ustawa o znaczeniu ogólniejszym – statut o sytuacji prawnej małoletnich z 1874 i ustawa o własności z 1925 roku. Od 1934 roku działa w Anglii specjalny komitet powołany do reformy prawa oraz liczne komisje, np. komisja z 1959 roku do reformy prawa o kompaniach handlowych.
Źródła prawa handlowego w Europie kontynentalnej.
Do odrębnych kodyfikacji prawa handlowego nie doszło np. w Szwajcarii.
I. Na kontynencie europejskim I kodyfikacja prawa handlowego została przeprowadzona we Francji. Ludwik XIV wydał 2 ordonanse z dziedziny handlu lądowego i morskiego – o handlu 1673 i o marynarce z 1681.
Pierwszy z nich stał się podstawą prac, których rezultatem było wydanie I nowożytnego kodeksu handlowego, code de commerce z 1807 roku. Składał się z 4 ksiąg – prawo handlowe i wekslowe, prawo morskie, prawo upadłościowe, przepisy o jurysdykcji i organizacji sądów handlowych. Kodeks ten oparł się na zasadzie przedmiotowej, zaliczając do prawa handlowego normy, które dotyczyły obrotu handlowego. Punktem wyjścia było tu wyodrębnienie czynności prawnych uznanych przez prawo za handlowe, niezależnie od tego, kto je wykonywał. Formalnie obowiązuje we Francji do dziś, został jednak znowelizowany w około 600 przypadkach.
II. Państwa niemieckie.
Utworzony w 1834 roku Związek Celny wysunął postulat ogólnoniemieckiej kodyfikacji prawa handlowego. I krokiem było uchwalenie przez parlament frankfurcki 1848 prawa wekslowego, które następnie zostało przyjęte przez wszystkie kraje Związku Niemieckiego. W 1856 roku została powołana do życia w Norymberdze specjalna komisja. W 1861 roku powstał projekt norymberski, który w następnym roku został wprowadzony – bez księgi V, zawierającej prawo morskie – jako kodeks handlowy Austrii, gdzie obowiązywał do 1938 roku. Przyjęty następnie w Związku Północno-Niemieckim został wprowadzony ostatecznie w 1871 roku jako kodeks handlowy dla całego Cesarstwa Niemieckiego. W 1897 roku doszło do wydania nowego kodeksu handlowego, który wszedł w życie wraz z BGB 1 I 1900.Handelsgesetzbuch (HGB) składał się z 4 ksiąg, podlegał różnym zmianom, do dziś obowiązuje w Niemczech. Przyjął kryterium podmiotowe ujmując prawo handlowe jako prawo kupców.
III. Polska okresu międzywojennego.
Referentami sekcji prawa handlowego byli Aleksander Doliński ze Lwowa i Antoni Górski z Krakowa. Rezultatem pracy były ustawy szczegółowe, wynikające ze zobowiązań międzynarodowych Polski, np. jednolite prawo wekslowe i czekowe z 1924 roku – opracowane na podstawie dodatku do konwencji haskiej z 1912 roku. Prace wznowiono w początku lat 30-tych, a referentem głównym projektu został Tadeusz Dziurzyński z Krakowa. Do gotowego i ogłoszonego w 1933 roku tekstu dołączono przepisy uwzględnione uprzednio w ustawach szczegółowych. Całość projektu jako I część kodeksu handlowego została ogłoszona rozporządzeniem Prezydenta z 27 VI 1934 roku z mocą obowiązującą od 1 VII 1934 roku. KH wzorował się na kodeksie handlowym niemieckim. Przyjęto tu dwojakie kryterium: po pierwsze – prawo handlowe dotyczyło kupców, po II czynności handlowych, przy czym istnieje domniemanie, że wszelkie czynności prawne kupca związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa są czynnościami handlowymi. Został on w zasadzie uchylony przez kodeks cywilny z 1964 roku z wyjątkiem przepisów dotyczących spółek jawnych, zoo i sa.
Rozwój prawa cywilnego w XIX i XX wieku. 2 okresy.
I okres przypadał na czasy panowania liberalizmu ekonomicznego. Ukształtowanie się systemu prawa cywilnego społeczeństwa „obywatelskiego” było zapoczątkowane zwycięstwem Rewolucji Francuskiej nad ustrojem feudalnym. Kodeksy cywilne oparte były na wspólnych, prawnonaturalnych założeniach, które dały się sprowadzić do 3 haseł: wolność, własność, umowy. Przepisy prawa majątkowego ukształtowane były całkowicie na zasadach indywidualizmu i liberalizmu. Kierunek rozwiązań w dziedzinie prawa majątkowego wyznaczały dwie fundamentalne zasady: zasada wolnej, nieograniczonej własności prywatnej i swobody umów.
II okres rozpoczął się w ostatnich dziesiątkach lat XIX wieku wraz z wkraczaniem kapitalizmu w stadium monopolistyczne. Rozwinął się program reform formułowany w duchu społecznym, m.in. pod hasłami solidaryzmu społecznego i ochrony słabszych przed egoizmem ekonomicznie silniejszych jednostek. W sferze prawa cywilnego pojawiły się żądania zerwania z dotychczasowym prymatem interesu indywidualnego na rzecz uwzględniania interesu społecznego, a także odwrotu od liberalizmu w stronę interwencjonizmu państwowego.
Osoby fizyczne.
Równość obywateli w dziedzinie stosunków prywatnoprawnych. Ograniczenia dotyczyły kobiet, co wynikało ze szczególnej pozycji przyznanej przez kodeksy mężowi jako głowie rodziny. W prawie francuskim była to władza mężowska nad osobą żony rozciągająca się na całe jej życie osobiste. Ponadto istniały zakazy występowania kobiet w charakterze świadków przy sporządzaniu testament ów, aktów notarialnych. Najwięcej zmian w tym zakresie nastąpiło po I wojnie światowej – w Polsce np. ustawa z 1921 roku zmieniająca przepisy dotyczące kobiet uchyliła zawarte w KCKP ograniczenia mężatki w zakresie zdolności do czynności prawnych i zdolności procesowej. W prawie francuskim myśl likwidacji istniejących w KN przejawów upośledzenia kobiet zamężnych przypadła dopiero na czasy IV i V Republiki. II kategorią osób upośledzonych w zakresie ich pozycji cywilnoprawnej były dzieci nieślubne. KN odmawiał dzieciom ze związków cudzołożnych i kazirodczych tzw. praw stanu. Jednostki mogły być ograniczane z przyczyn wyznaniowych – w prawie austriackim od lat 60-tych XIX wieku istniał wymóg specjalnych zezwoleń na małżeństwo Żydów. Obok prawnych ograniczeń istniały również pewne ograniczenia faktyczne, uzależniające wykonywanie pewnych praw cywilnych od czynników natury moralnej jak godność osobista. Skutki polegające na faktycznym ograniczeniu praw mógł wywierać stan majątkowy; np. według ABGB „brak potrzebnych dochodów” był prawną przyczyna odmówienia zezwolenia na małżeństwo. Zdolność prawną nabywała jednostka z chwilą urodzenia, z tym że wszystkie kodeksy cywilne zapewniały ochronę prawną dziecka poczętego, a jeszcze nie narodzonego, np. przez ustanowienie kurateli ventris nomine. Koniec zdolności prawnej jednostki następował wraz ze śmiercią. KN znał instytucję śmierci cywilnej, fikcji, mocą której człowiek fizycznie żywy zostawał na zawsze usunięty ze społeczeństwa. Instytucja ta nawiązywała do rzymskiej capitis deminutio maxima czy też średniowiecznego wyjęcia spod prawa. następowała jako skutek skazania na pewne kary np. śmierci, deportacji. I powodowała utratę wszelkich praw cywilnych majątkowych i osobistych, m.in. otwarcie spadku po skazanym, rozwiązanie małżeństwa. Na ziemiach polskich instytucja ta została zniesiona w KCKP z 1825 roku, we Francji w 1854 roku. Pełną zdolność do czynności prawnych uzyskiwało się z wiekiem 21 lat (najczęściej w kodeksach cywilnych i prawie angielskim); 20 lat w prawie szwajcarskim. Drugim czynnikiem był stan psychiczny jednostki. Inne ograniczenia były uzależnione np. od płci (prawne ograniczenia mężatek) czy trybu życia (marnotrawstwo, pijaństwo).
Osoby prawne.
Indywidualizm przejawiał się m.in. w występowaniu przeciw wszelkim zorganizowanym formom zbiorowości, które w ustroju feudalnym krępowały swobodę jednostki. Teoria fikcji Savigny’ego wszelkie zbiorowości uznawała za twory sztuczne, nie posiadające bytu realnego, a uznawane za podmioty prawa tylko na mocy fikcji. Podobnie teoria interesu Rudolfa Iheringa, który wiązał pojęcie prawa podmiotowego jako chronionego prawem interesu tylko z osobami fizycznymi, a nie z osobami prawnymi, które uważał za wytwór techniki prawniczej. Kodeksy cywilne I połowy XIX wieku poświęcały kwestii osób prawnych tylko wzmianki, BGB poświęcił im aż 69 parag...
uksw2011