II WOJNA �WIATOWA I JEJ NAST�PSTWA Praca zbiorowa pod redakcj� Antoniego Czubi�skiego Wielkopolska Agencja Wydawnicza Pozna� 1996 Praca dotowana przez Ministerstwo Edukacji Narodowej Przygotowanie publikacji finansowo wsparli: Urz�d Wojew�dzki w Poznaniu Urz�d Miejski w Poznaniu Mi�dzynarodowe Targi Pozna�skie Copyright by Wielkopolska Agencja Wydawnicza, Pozna� 1996 ISBN 83-85524-24-X Wydawca: Wielkopolska Agencja Wydawnicza Opracowanie techniczne i sk�ad: Danuta ^Pija�ska Druk: Zak�ady Graficzne Politechniki Pozna�skiej SPIS TRE�CI WST�P ................................... .......................................... 3 Cz�� I - PROBLEM WOJNY I POKOJU W�ADYS�AW MARKIEWICZ (Warszawa) �r�d�a wojny jako zjawiska spo�eczno-historyczne (analiza socjologiczna) . .. .. . . 7 ANTONI CZUBI�SKI (Pozna�) Wojny w dziejach �wiata XIX i XX wieku ......................................... 19 KAROL FIEDOR (Wroc�aw) Ruch pacyFIstyczny przeciwko II wojnie �wiatowej ..... ............... ............. 41 STANIS�AW SIERPOWSKI (Pozna�) Geneza i mi�dzynarodowe znaczenie II wojny �wiatowej .. .. .. . . . .. .. .. .. . .. .. .. .. .. 63 STANIS�AW �ERKO (Pozna�) Sonda�e pokojowe w okresie II wojny �wiatowej. Mo�liwo�ci i w�tpliwo�ci metodolo- giCzne ............................................................................ 79 Cz�� II - BEZPO�REDNIE SKUTKI II WOJNY �WIATOWEJ ARTUR KIJAS (Pozna�) Deportacje ludno�ci cywilnej w czasie II wojny �wiatowej ....................... . 97 TADEUSZ KOT�OWSKI (Pozna�) Wp�yw II wojny �wiatowej na rozw�j nauki i techniki . .. ....... ............. ...... 109 BERND MARTIN (Freiburg) Kapitulacja niemiecka: pr�ba bilansu II wojny �wiatowej .... . .. ................. .. 119 JIN MATSUKA (Tokio) Bilans japo�skiej gospodarki w II wojnie �wiatowej (1937-1945) ................... 149 LONGIN PASTUSIAK (Warszawa) Skutki II wojny �wiatowej dla Stan�w Zjednoczonych.:".,.,.,.,....,....,.".., 14 CZES�AW MADAJCZYK (Warszawa) Jak potraktowa� mocarstwa Osi po zwyci�stwie? .................................. 1b7 MICHAI� N. NARINSKIJ (Moskwa) ZSRR a problemy granic i stref wp�yw�w w Europie (1939-1947) .................. 179 TOMASZ SCHRAMM (Pozna�) Europa w �wiecie po II wojnie �wiatowej ... .. .. ....... .. .. .. . .. .. .... .. . .. .. .. .. .. 197 Cz�� III - PROBLEMY POLSKIE W II WOJNIE �WIATOWEJ M.J. MIAGKOW (Moskwa) Spotkanie W. Mo�otowa z genera�em W�. Sikorskim w Londynie w czerwcu 1942 r. (z dokument�w Archiwum prezydenta Federacji Rosyjskiej) ....................... 205 BRONIS�AW PASIERB (Wroc�aw) Polskie prace przygotowawcze do Traktatu Pokojowego z Niemcami (1939-1948) .. 215 MIECZYS�AW WIELICZKO (Lublin) Migracje Polak�w w II wojnie �wiatowej. Podobie�stwa, specyt'ika, nast�pstwa .... 237 TOMASZ NODZY�SKI (Zielona G�ra) Dzia�alno�� programowa i propagandowa Polskiego Zwi�zku Zachodniego w latach 1944-1950 ... 255 Cz�� IV - WP�YW II WOJNY �WIATOWEJ NA PRZEMIANY POLITYCZNE W POWOJENNYM �WIECIE WIES�AW OLSZEWSKI (Pozna�) Japo�ska okupacja a rozw�j ruch�w niepodleg�o�ciowych w Azji P�d: Wsch. . .... .. 263 WITOLD MAZURCZAK (Pozna�) Wojna a kolonializm. Brytyjskie imperium kolonialne w czasie II wojny �wiatowej . 281 KURT JIRGENSEN (Kilonia) Brytyjska polityka okupacyjna i reedukacyjna w Niemczech po 8 maja 1945 r. ..... 293 MAREK MIKO�AJCZYK (Pozna�) Europa w koncepcjach genera�a de Gaulle'a 311 WOJCIECH KRZY�ANIAK (Pozna�) Niemcy w Europie powojennej w teorii i praktyce politycznej Konrada Adenauera . 323 MICHA� ADAMCZYK (Pozna�) Europa powojenna w koncepcjach Winstona Churchilla 333 CEZARIUSZ SKUZA (Toru�) Problem restytucji d�br po II wojnie �wiatowej w g��wnych dokumentach mi�dzynarodowych 337 Cz�� V - KSZTA�TOWANIE NOWEGO �ADU POLITYCZNEGO W �WIECIE JADWIGA KIWERSKA (Pozna�) Nowa rola USA na arenie mi�dzynarodowej po II wojnie �wiatowej 351 ANDRZEJ SKRZYPEK (Olsztyn) Stalinowskie zamys�y kreowania monolitycznej strefy gospodarczej w Europie �rodkowo-Wschodniej (1948-1952) 365 SYLWESTER FERTACZ (Katowice) Idea s�owia�ska jako jeden z czynnik�w stalinizacji kraj�w Europy �rodkowo-Wschodniej i Po�udniowej po II wojnie �wiatowej 379 PIOTR RADZIKOWSKI [Kielce) Lewica w�oska - federalizm i �ad ja�ta�sko-poczdamski .. .. 387 ZYGMUNT WO�NICZKA (Katowice) Powojenna sytuacja mi�dzynarodowa w ocenie kierownictwa emigracji londy�skiej i podziemia w kraju (1946-1953) . 399 W�ODZIMIERZ BAT�G (Kielce) Makkartyzm jako antyteza stalinizmu 411 HENRYK OLSZEWSKI (Pozna�) Nazizm w teoretycznej refleksji minionego p�wiecza . 421 W�ODZIMIERZ MALENDOWSKI (Pozna�) Czynniki destabilizuj�ce �ad mi�dzynarodowy po II wojnie �wiatowej. Pr�ba analizy polistrategicznej 431 J�ZEF KUKU�KA (Warszawa) Ewolucja �adu mi�dzynarodowego w p�wieczu 1945-1995 .... 451 INDEKS OS�B 487 AUTORZY TOMU ..... 495 Wst�p W pi��dziesi�t� rocznic� zako�czenia II wojny �wiatowej Zak�ad Historii Powszechnej XIX i XX wieku Instytutu Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu zorganizowa� dwudniow� konferencj� naukow� po�wi�con� analizie genezy wojny oraz jej przebiegu i skutk�w. Przy czym nie chodzi�o tu o bezpo�rednie, dora�ne skutki lecz o d�ugofalowe zmiany w gospodarce, stosunkach spo�ecznych, polityce i mntalno�ci spo�ecze�stw jakie nast�pi�y w czasie pi��dziesi�ciu lat od zako�czenia wojny. Pa�stwa, kt�rejak Niemcy i Ja.ponia, le�a�y miwczas w gruzach i znajdowa�y si� na dnie upokorzenia podnios�y si� z ruin i ponownie zaj�y czo�owe miejsce w�r�d narod�w �wiata. Bardzo powa�nie zmieni�a si� mntalno�� ich mieszka�c�w. Pa�stwa zwyci�skie, jak op. Zwi�zek Radziecki., nie potrafi�y wyzyska� zwyci�stwa i le�� dzi� na dnie upokorzenia i poni�enia. ZSRR rozpad� si� a powsta�e najego gruzach pa�stwa sukcesyjne nie odgrywaj� dzi� wi�kszej roli w �wiecie ani pod wzgl�dem ekonomicznym ani politycznym. Coraz wi�ksz� rol� spe�niaj� natomiast obszary do tej pory uzale�nione i kolonialne jak op. Chiny, Korea, Indie. �wiat gwa�townie si� nienia. W jakim kierunku aniony te id�? Jak� rol� odgrywa w nich wy�cig pracy, a jak� rywalizacja zbrojeniowa i ponowne przygotowanie si� do ewentualnej wojny? Czy wojna ponownie zagra�a ludzko�ci? Jak� rol� spe�niaj� dzi� w �wiecie ideologie agresywne i nacjona- listyczne? Oto pytania jakie cisn� si� na usta w toku dyskusji rozwijanych z okazji obchod�w 50-lecia z.ko�czenia najkrwawszej wojny w dziejach ludzko�ci. Jakie do�wiadczenia wyci�gn�y narody �wiata z tego okropnego i tragicznego do�wiadczenia? Na te i inne pytania pr�buj� odpowiedzie� autorzy prezen- towanych tu wyst�pie� konferencyjnych. Niestety nie uda�o si� zebra� wszystkich wyg�oszonych referat�w. W to miejsce pozyskano natomiast kilka referat�w wyg�oszonych przy innych okazjach. Poniewa� znakomicie uzupe�- niaj� one nasze materia�y, za zgod� ich autor�w, w��czono je do niniejszego tomu. Pozna�, pa�dziernik 1995 r. Antoni Czubi�ski Antoni Czubi�ski Pozna� WOJNY W DZIEJACH �WIATA XIX I XX WIEKU 1. UWAGI WPROWADZAJ�CE Wojna jest zjawiskiem niezmiernie skomplikowanym i kontrowersyjnym. Towarzyszy ona ludzko�ci od jej zarania stanowi�c najwy�szy przejaw rywalizacji i walki od wa�ni plemiennych poczynaj�c poprzez wojny dynas- tyczne, religijne, rasowe, wojny o �r�d�a surowc�w i rynki zbytu towar�w, o przestrze� do �ycia, o wp�ywy i w�adz� w regionie lub skali globalnej, o panowanie w �wieciel. Pisano o wojnach prowadzonych z przyczyn bio- logicznych i etycznych, o wojnach rasowych i geopolitycznych, o wojnach zrodzonych na tle demograficznym. Od czas�w Clausewitza wojn� uznano za przed�u�enie polityki prowadzonej przy pomocy innych �rodk�w2. Zdaniem B. Mi�kiewicza "Wojna to zdarzenie historyczne, kt�rego tre�� wype�nia kon- flikt spo�eczny, rozstrzygany przy u�yciu takich �rodk�w przemocy jakimi dysponuj� strony prowadz�ce dzia�ania zbrojne ... ." Przyczyn� wojny "mog� by� zar�wno sprzeczno�ci tkwi�ce w stosunkach gospodarczych, spo�ecznych, 1 R. Aron, Paix et guerre entre 1e nation Paris, 1962; B. Chocha, J. Kaczmarek, Wojna i doktryna wojenna. Warszawa 1980; M. Hovard, Wojna w dziejach Europy, Wroc�aw, 1990; B. Mi�kiewicz, O metodyce bada� historyczno-wojskowych, Pozna�, 1961; A. Toynbee, Wojna i cywilizacja. Warszawa 1963; J. Wiatr, Socjologia wojny. Przedmiot i metoda. Studia Socjolo- giczne, nr 2/1962, s. 211-229. 2 C. Clausewitz, O wojnie. Tom 1-2. Warszawa 1958. Nowe pe�ne wydanie: Carl von Clau- sewitz, O wojnie ksi�gi: I-VIII. Lublin, 1995. 20 Antoni Czubi�ski politycznych jak i ideologicznych"3. Szczeg�ln� rol� w powstaniu i rozwoju wojen w czasach nowo�ytnych spe�niaj� zjawiska zwi�zane z rozwojem gospodarczym i przeludnieniem. Jak stwierdza Paul Kennedy "Ju� wcze�niej zauwa�ono, �e za wieloma wstrz�sami historycznymi - zaborcze wyprawy Wiking�w, ekspansja Anglii el�bieta�skiej czy rewolucja francuska, Welt- politik Wilhelma, niepokoje gn�bi�ce dzi� Ameryk� �rodkow� i �rodkowy wsch�d - kryje si� dzi� dr�cz�cy problem eksplozji demograficznej i cz�sto trudno�ci z wch�oni�ciem rosn�cej liczby energicznych m�odych m�czyzn. Niekiedy nie spe�nione oczekiwania nowej generacji dawa�y pocz�tek gwa�- tom i rewolucjom..."4 O wyniku wojen decydowa�y r�ne czynniki. "Tryumf lub za�amanie si� kt�regokolwiek z wielkich mocarstw - pisze Kennedy -jest z regu�y skutkiem d�ugotrwa�ych walk toczonych przez jego si�y zbrojne, lecz jest tak�e konsek- wencj� mniej lub bardziej sprawnego wykorzystywania przez pa�stwo potenc- ja�u gospodarczego w czasie wojny w szerszej perspektywie tego, czy w dziesi�- cioleciach poprzedzaj�cych konflikt gospodarka danego kraju umacnia�a si� czy te� s�ab�a w por�wnaniu z gospodark� innych czo�owych pa�stw"5. Wojny rozwi�zywa�y wiele trudno�ci i sprzeczno�ci ale te� powodowa�y wiele strat i zniszcze�. By�y on...
feniks68