DZIECKO NIEPEŁNOSPRAWNE
JEGO RODZINA I EDUKACJA
Kazimierz Jacek Zabłocki
JEGO RODZINA i EDUKACJA
Wydawnictwo Akademickie "Żak" Warszawa 1999
Józef Marek Śnieciński
Opracowanie graficzne Elżbieta Malik
Korekta Katarzyna Makaruk
• U
Copyright by Wydawnictwo Akademickie "Żak" and Kazimierz Jacek Zabłocki
ISBN 83-88149-03-2
Wydawnictwo Akademickie "Żak"
Teresa i Józef Śniecińscy
02-127 Warszawa, ul. Mołdawska 13/56
tel./fax 822-82-67
Tel. (O-22) 613 21 65 r
Pracę tę poświęcam pamięci mojego Ojca
M&rek «
Copyrigbt by
ISBN
SPIS TREŚCI
PRZEDMOWA........................................................................................ 11
Kazimierz Jacek Zabłocki - KSZTAŁCENIE SPECJALNE
W POLSKIEJ MYŚLI PEDAGOGICZNEJ ..................................... 17
1. Lata dwudzieste i trzydzieste - okres międzywojenny....................22
2. Od lat czterdziestych do lat osiemdziesiątych .................................23
3. Współczesne założenia kształcenia specjalnego ...............................27
4. Filozoficzne idee w kształceniu specjalnym .....................................32
Bibliografia............................................................................................. 36
Józef Placka - DZIECKO NIEWIDOME W RODZINIE
ORAZ W INSTYTUCJI WYCHOWAWCZEJ................................... 37
1. Niebezpieczeństwo przedmiotowego podejścia do opieki nad dzieckiem w rodzinie i społeczeństwie. ................................................... 37
2. Miejsce dziecka niepełnosprawnego w rodzinie i jego szczególne zagrożenia. ........................................................................................39
3. Rodzina naturalna a suhstytutywna rola wychowania
zakładowego niewidomych ............................................................... 42
4. Badania własne na przykładzie Ośrodka Szkolno-Wychowawczego dla Dzieci Niewidomych w Laskach ................................................48
a. Charakterystyka środowiska pedagogicznego Ośrodka..............48
b. Opis i analiza badań..................................................................... 50
c. Wnioski i postulaty pedagogiczne ................................................58
Bibliografia............................................................................................. 61
Agnieszka Orkwiszewska - DZIECKO NIEPEŁNOSPRAWNE
NA WSI ............................................................................................. 63
Wychowanie w rodzinie wiejskiej.......................................................... 66
Sytuacja w szkolnictwie wiejskim......................................................... 70
Postulaty zmian w szkolnictwie............................................................ 72
Bibliografia............................................................................................. 73
Wojciech Brejnak - DZIECKO I JEGO PROBLEMY
PRZED SĄDEM................................................................................75
Małoletni świadek w sprawie ................................................................ 76
Małoletni jako ofiary przemocy............................................................. 78
Dziecko jako ofiara niewydolnej wychowawczo rodziny......................82
Dobro dziecka.........................................................................................90
Nieletni przed sądem.............................................................................93
Bibliografia........................................................................................... 100
Ryszard Borowski - ŚRODOWISKO RODZINNE DZIECI
I MŁODZIEŻY POGOTOWIA OPIEKUŃCZEGO ....................... 101
Bibliografia........................................................................................... 115
Małgorzata Graczyk - DZIECKO W ZAKŁADZIE
POPRAWCZYM .............................................................................. 117
Bibliografia........................................................................................... 131
Jan Bielecki - PSYCHOLOGICZNE PROBLEMY DZIECI
I MŁODZIEŻY JĄKAJĄCEJ SIĘ................................................... 134
1. Wprowadzenie................................................................................. 134
2. Pojęcie i charakterystyka jąkania .................................................. 135
3. Objawy jąkania ............................................................................... 136
4. Etiologia jąkania ............................................................................. 138
5. Osobowość jąkających się dzieci i młodzieży w świetle badań
psychologicznych............................................................................. 141
6. Potrzeby psychiczne i samoocena.................................................. 142
7. Lęk i agresja u jąkających się dzieci i młodzieży.......................... 144
8. Obraz samego siebie wśród jąkającej się młodzieży ..................... 147
9. Bibliografia......................................................................................149
Ewa Kasprzewska - DZIECKO Z IMPLANTEM W SZKOLE
MASOWEJ......................................................................................151
Moje doświadczenia w pracy z dzieckiem z wadą słuchu w szkole
masowej........................................................................................... 166
Bibliografia........................................................................................... 170
Katarzyna Bieńkowska-Robak - UDZIAŁ RODZINY W TERAPII DZIECKA Z WADĄ SŁUCHU PROWADZONEJ METODĄ AUDYTYWNO-WERBALNĄ ......................................................... 171
1. Wstęp................................................................................................. 171
2. Metoda audytywno-werbalna.......................................................... 173
3. Rola rodziny w terapii dziecka z uszkodzonym słuchem .............. 177
4. Zakończenie ..................................................................................... 187
5. Bibliografia....................................................................................... 188
Kazimierz Jacek Zabłocki - DZIECKO DYSLEKTYCZNE
- TEORIA I PRAKTYKA TERAPEUTYCZNA ............................ 191
I. ETIOLOGIA DYSLEKSJI.............................................................. 193
1. Koncepcja genetyczna ................................................................ 194
2. Mikrouszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego jako pierwotna przyczyna dysleksji........................................... 194
3. Brak opanowania podstawowych technik czytania i pisania... 195
4. Zaburzenia procesu lateralizacji................................................ 196
5. Koncepcja hormonalna............................................................... 196
6. Zaburzenia emocjonalne ............................................................ 196
7. Zaburzenia tempa i rytmu rozwoju........................................... 197
II. DIAGNOZOWANIE DYSLEKSJI................................................. 198
III. POMOC TERAPEUTYCZNA W WYBRANYCH KRAJACH
EUROPEJSKICH........................................................................... 200
Polska.............................................................................................. 201
Dania............................................................................................... 205
Belgia............................................................................................... 207
Niemcy ............................................................................................208
Francja ............................................................................................209
Szwajcaria .......................................................................................211
Bibliografia........................................................................................... 211
Anna Hryniewicka - ROLA AKTYWNOŚCI TWÓRCZEJ W PROCESIE RADZENIA SOBIE Z WŁASNĄ NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ. ........................................................214
Bibliografia........................................................................................... 226
Dariusz Czyżewski - KOMPUTERY W REWALIDACJI DZIECKA NIEWIDOMEGO............................................................................ 227
Bibliografia........................................................................................... 237
. jaiuj 0HMŚ&I iLj«c;*Ai,......,
.Batni .;,.•:"•'.< •.'!.:•;::.<:;.•::.,
:i<V;
'a'"' 9'
fc
m
PRZEDMOWA
Współczesny świat jest coraz bardziej świadomy swej odpowiedzialności za los ludzi niepełnosprawnych, czego dowodem jest nie tylko szerokie i poważne zainteresowanie problematyką naruszenia zdrowia i rehabilitacji, ale także ogłoszenie roku 1981 Światowym Rokiem Inwalidów i Osób Niepełnosprawnych oraz lat 1983-1993 Dekadą Ludzi Niepełnosprawnych, Inwalidów, Emerytów.
Przyjmuje się, iż kulę ziemską zamieszkuje ponad pół miliarda ludzi niepełnosprawnych. W tej liczbie największy udział mają ofiary wszelkich wypadków, - prawie 80 min osób, niewidomi stanowią około 15 min, około 10 min to głusi, około 15 min to ludzie chorzy z powodu porażenia mózgowego, około 15 min stanowią ludzie chorzy na padaczkę, 10 min to chorzy na trąd, 40 min ludzi jest uzależnionych od alkoholu i leków.
Spośród ogromnej liczby ludzi niepełnosprawnych dwie trzecie zamieszkuje kraje Trzeciego Świata. Na uwagę zasługuje jeszcze jeden wskaźnik liczbowy: dotyczy on liczby dzieci i młodzieży. Szacuje się wśród niepełnosprawnych prawie jedną trzecią tj. ponad 150 min, stanowią dzieci i młodzież.
Według szacunkowej oceny w Polsce osoby niepełnosprawne stanowią około 14% ogółu ludności. I tak w 1993 roku inwalidów z określoną grupą inwalidzką było około 4 538 000, zaś emerytów około 3 500 000. (Dane dotyczące dzieci i młodzieży w wieku 0-19 lat omówię dokładnie nieco dalej. Warto w tym miejscu wspomnieć, że ogólna liczba dzieci i młodzieży w 1986 wynosiła około 12 milionów). ,",
12 Przedmowa
1. Niewidomi - około 2900 osób. Przyjmuje się, że słabo widzący stanowią trzy razy większą grupę - około 9000 osób.
2. Głusi i słabo słyszący - około 11 500 osób, w tym głusi 5200 osób, a słabo słyszący 6300.
3. Umysłowo upośledzeni - 240 000 osób w tym lekko upośledzeni 152 000 a umiarkowanie i znacznie 88 000.
4. Chorzy neurologicznie około - 163.500 osób, w tym:
- z porażeniem mózgowym dziecięcym około 30 000,
- z padaczką około 60 000,
- z przepukliną oponowo-mózgowo-rdzeniową około 15 000,
- z zaburzeniami nerwowo-mięśniowymi 1500,
- z afazją 57 000 osób.
5. Chorzy psychicznie - 30 877 osób, w tym:
- z psychozą 1530,
- z zaburzeniami niepsychotycznymi 28 780,
- z innymi chorobami niepsychiatrycznymi 567.
6. Niedostosowani społecznie - około 50 000 osób (w wieku 15-19 lat).
7. Z uszkodzonym narządem ruchu - około 20 000 osób.
8. Chorzy na gruźlicę - około 832 osób.
9. Chorzy na cukrzycę - około 6000 osób.
10. Chorzy na reumatyzm - około 2000 osób.
11. Z chorobami układu krążenia około 19 000 osób.
12. Chorzy z zespołami złego wchłaniania - około 40 000 osób.
13. Chorzy na muskowiscydozę - około 7000 osób.
14. Z wrodzonymi chorobami przemiany materii - około 2000 osób.
15. Z innymi chorobami, np. alergicznymi, nowotworowymi - około 30 000 osób.
16. Chorzy na przewlekły nieżyt lub zapalenie oskrzeli: *oą
a) w wieku 7 lat - około 6% ' ,'
b) w wieku 10-19 lat - 17%. e-ia
Termin osoba niepełnosprawna1 generalnie dotyczy tych osób,
których stan fizyczny, psychiczny lub umysłowy trwale lub okre-
1 Bliższe omówienie pojęć "inwalida, "osoba niepełnosprawna", w: K. J. Za-błocki: Wprowadzenie do rewalidacji, Toruń 1997.
Przedmowa
13
sowo utrudnia, ogranicza bądź uniemożliwia wypełnianie ról społecznych. Ta definicja osoby niepełnosprawnej w zasadzie jest zbliżona do definicji inwalidy - w szerszym, a nie wyłącznie prawnym znaczeniu tego pojęcia - podanej w tzw. międzynarodowym ujęciu. Cytuję za A. Hulkiem "(...) inwalidą jest taka jednostka, u której istnieje naruszenie sprawności i funkcji w stopniu wyraźnie utrudniającym (w porównaniu z osobami zdrowymi w danym kręgu kulturowym) pobieranie nauki w normalnej szkole, wykonywanie czynności życia codziennego, udział w życiu społecznym oraz zajęcia w czasie wolnym od pracy2".
Oba te określenia wywodzą się z następujących założeń:
- człowiek jest istotą biologiczną i w tym względzie podstawowym pojęciem dla jego określenia jest organizm (body);
- człowiek jest osobą działającą i wypełniającą określone zadania, toteż pojęciami istotnymi dla jego określenia są osoba i działanie (person i actwity);
- człowiek jest członkiem grupy społecznej, do której przynależy i w której uczestniczy, zatem w tym ujęciu podstawowymi pojęciami są społeczeństwo i uczestnictwo (society i par-ticipation);
- prawne ujęcie inwalidztwa wyróżnia dwa aspekty: znaczenie biologiczne i znaczenie związane z orzecznictwem lekarskim (stricte prawne). W znaczeniu prawnym inwalidą jest
' osoba, która posiada orzeczenie zespołu orzekającego o stopniu niepełnosprawności3.
Niedawno - zgodnie z nowymi dyrektywami ustawowymi - zlikwidowano dotychczas funkcjonujące trzy grupy inwalidzkie (I, II, III)
2 A. Hulek: Teoria i praktyka rehabilitacji inwalidów. Warszawa 1969, s. 23.
3 Ustawą z 27.08.1997 o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz.U. nr 123 z dn. 9.10.1997) powołano instytucje orzecznika: Wojewódzki Zespół do Spraw Orzekania o Stopniu Niepełnosprawności (to pierwsza instancja) oraz Krajowy Zespół do Spraw Orzekania o Stopniu Niepełnosprawności (druga instancja). Od orzeczenia Krajowego Zespołu do Spraw Orzekania o Stopniu Niepełnosprawności przysługuje odwołanie do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych. Wojewódzki Zespół do Spraw Orzekania o Stopniu Niepełnosprawności powołuje i odwołuje dyrektor wojewódzkiego urzędu pracy zaś Krajowy Zespół powołuje i odwołuje Pełnomocnik do Spraw Osób Niepełnosprawnych.
14 Przedmowa
i zastąpiono je trzema stopniami niepełnosprawności (Dz. U. nr 123 z 9.10.1997, art. 3): znacznym, umiarkowanym, lekkim.
Zgodnie z biologicznym ujęciem za inwalidę uważa się osobę, która z powodu przewlekłej choroby lub niepełnosprawności nie ma zdolności wykonywania stosownych dla swego wieku obowiązków (nauka, praca); nie musi natomiast posiadać stosownego orzeczenia.
Przemiany zachodzące w myśli kształcenia specjalnego zmieniają się w kierunku pluralizmu. Obejmują one zmianę celów kształcenia specjalnego, procesy uspołeczniania szkoły specjalnej, zwiększanie się aktywności samych nauczycieli na rzecz wspomagania procesów wychowania i nauczania oraz wyzwalanie nowej świadomości edukacyjnej szkolnictwa specjalnego.
Szczegółowe procesy przemian oraz wynikające z nich potrzeby i problemy można scharakteryzować w następujący sposób4:
- od nauczania dzieci niewidomych, głuchych i umysłowo upośledzonych do nauczania i wychowywania dzieci z różnymi niepełnosprawnościami;
- od stawiania przed szkolnictwem celów specjalnych po utożsamianie ich z celami edukacji w ogóle;
- od różnicowania uczniów ze względu na rodzaj ich niepełnosprawności do dostrzegania ciągłości zachowanych sprawności i ich różnic ilościowych;
- od stosowania specjalnych metod nauczania i wychowania po metodyki nauczania właściwe dla różnych dzieci z różnymi odchyleniami od normy;
- od koncentracji na określonych dysfunkcjach niepełnosprawnego ucznia do dostrzegania złożoności osiągnięć szkolnych we współpracy z lekarzem, terapeutą, rodziną czy społecznością lokalną;
- od kształcenia dzieci w wieku 7-15 lat po kształcenie ludzi niepełnosprawnych w każdym wieku;
4 Ukazały się m.in. następujące prace: A. Hulek: Współczesne teorie i tendencje wychowania i kształcenia specjalnego; Kadra w kształceniu specjalnym, stan obecny i perspektywy; Stan obecny kształcenia specjalnego w Polsce i jego przebudowa; Przyszłość kształcenia specjalnego; Uczeń niepełnosprawny w szkole masowej. «-ai**/'«.«.» ••-$*,,.,*-w«-.- >fcvuiij^-.>i/; IK«T,Ł/ w^i^a c,u"
15
- od wąskich programów szkolnych - przedmiotów do poszerzania ich o przygotowanie ucznia niepełnosprawnego do życia w rodzinie, w pracy, w środowisku społecznym i w tzw. czasie wolnym;
- od nauczania dzieci z jednorodnym rodzajem niepełnosprawności do nauczania dzieci z niepełnosprawnością złożoną;
- od wiązania pedagogiki specjalnej jedynie z medycyną (stąd nazwa pedagogika lecznicza) do usprawniania i rozwoju ucznia niepełnosprawnego za pomocą procesów społecznych, psychicznych, technicznych, prawnych, kulturowych;
- od segregacji i izolacji do integracji i normalizacji we wszystkich przejawach życia indywidualnego.
Ten charakter zmian i potrzeb szkolnictwa specjalnego można określić jeszcze bardziej obrazowo: od nienormalności do normalności, od inności do integracji, od bierności do aktywności.
Zachodzące zmiany dają szansę stworzenia dzieciom niepełnosprawnym i młodzieży równych szans rozwojowych oraz równej jakości życia, ale zarazem wyznaczają nowe jakości organizacji szkolnictwa specjalnego, przyczyniają się do tworzenia odpowiedniego poziomu kultury i edukacji społeczeństwa, kształcenia kadry pedagogicznej, psychologicznej i pracowników socjalnych, wprowadzania wiedzy o ludziach niepełnosprawnych na kierunki prawnicze, ekologiczne, architektoniczne itd., do inwestowania we wszelkie ośrodki uwzględniające potrzeby osób niepełnosprawnych we wszystkich przedziałach wieku, żyjących w różnych sytuacjach środowiskowych.
Przedstawione wyżej przemiany kształcenia specjalnego - ściślej, niektóre jego aspekty - ukazują i to, że założenia i cele pedagogiki specjalnej ulegają generalnie zbliżeniu do założeń i celów pedagogiki ogólnej, a niekiedy są nawet z nią utożsamiane, np. w rozwiązywaniu zadań praktycznych. Zaś zbytnie wyodrębnianie pedagogiki specjalnej z ogólnej i zamykanie się w obrębie problematyki upośledzeń oraz przyjmowanie założeń a priori sprzyjały dokonywaniu swoistych podziałów tej dyscypliny.
Z tymi podziałami i klasyfikacjami dziś polemizuje się m.in. i z tego powodu, że za kryterium przyjęto rodzaj i stopień niepełnosprawności i wynikające z niego konsekwencje. Obecnie istnie-
i
16 Przedmowa
je potrzeba przesunięcia zainteresowań pedagogiki specjalnej na potrzeby ucznia niepełnosprawnego, jego sprawności (tzw. mocna strona) oraz środowisko. Ten sposób widzenia dziecka niepełnosprawnego zmienia podejście do klasyfikacji nauczania i wychowywania specjalnego.
Prezentowane w tym zbiorze zagadnienia rewalidacji dziecka niepełnosprawnego obejmują swym zakresem treściowym zarówno przegląd koncepcji wychowania specjalnego, ukazanie sytuacji psychologiczno-pedagogicznej rewalidowanych dzieci z różnymi niepełnosprawnościami. Pracę kończy ukazanie możliwości komputerowego wspomagania rewalidacji dziecka niepełnosprawnego.
W tym miejscu serdecznie dziękuje wszystkim, którzy przyczynili się do powstania tej książki, a zwłaszcza mojej Żonie za inspirację.
KSZTAŁCENIE SPECJALNE W POLSKIEJ MYŚLI PEDAGOGICZNEJ
Pedagogika specjalna to dział pedagogiki ogólnej, tej wieloaspektowej działalności, której zadaniem jest kształtowanie człowieka.
Wiele poszczególnych działów pedagogiki ogólnej (wychowanie moralno-społeczne, dydaktyka, wychowanie fizyczne i inne) jest wyodrębnianych ze względu na rodzaj czynności pedagogicznych podejmowanych w ich ramach. Inaczej jest z pedagogiką specjalną. Jej zakres działania wyznacza nie tyle rodzaj działania, gdyż musi podejmować wszystkie możliwe, ile swoistość podmiotu, swoistość samej jednostki oddanej pod jej opiekę. Pedagogice specjalnej bowiem zostały powierzone jednostki w taki czy inny sposób odchylone od normy - fizycznie, psychicznie lub społecznie.
I ten właśnie fakt - fakt włączenia się we wspólny cel, jakim jest szukanie dróg "naprawy rzeczy ludzkich" - nadaje pedagogice specjalnej wysoką rangę, i jasno określa jej miejsce w tym olbrzymim, zjednoczonym wysiłku odnajdywania konkretnej odpowiedzi na wezwanie nauk filozoficznych, etycznych, antropologicznych, społecznych, których zadaniem jest stworzyć wizję wzoru człowieka, jakiego potrzebuje świat.
Pedagog, idąc po linii swojej specjalności, przyjmuje zamówienie przełożenia na język działalności praktycznej wizji teoretycznych, wybierając spośród wielu te, które on i jego środowisko uważa za najwłaściwsze i najpotrzebniejsze dla aktualnego i przyszłego świata. Liczba tych wizji jest wielka, chociaż w swych fundamentach cel ich jest ten sam: ideał człowieczeństwa, ^ormułu-
ją one i wyznaczają różne zakresy myśli i działalności ludzkJBJ
\ -*
18 Kazimierz Jacek Zabłocki
które od początku istnienia świadomej refleksji stawiają pytania: Jaki jest świat i życie? Czym jest człowiek i jego godność? Jaki jest jego udział w tworzeniu świata i własnego losu?
Ten olbrzymi w swej nieprzebranej różnorodności punktów wyjścia i jednoznaczny w ogólnie ujmowanym punkcie dojścia aksjologiczny ideał człowieka, do którego ludzkość ma dążyć, zarysowuje się dla pedagogiki jako nakaz szukania środków w celu jego osiągnięcia. Ukształtowanie człowieka o godności, jakiej się po nim oczekuje, staje się racją bytu, ogólnym celem wszystkich gałęzi pedagogiki.
Pedagogika specjalna musi spełniać swoje specyficzne zadania w obrębie naczelnych zadań pedagogiki ogólnej. Należy ją ujmować jako gałąź pedagogiki ogólnej. Jest to ważne dlatego, że charakter jej działalności - czy nazwiemy go ratowniczym, czy naprawczym - dopiero wtedy nabiera głębokiego sensu i bogactwa treści, gdy będzie to działalność zawsze zorientowana na całokształt realizowania w człowieku człowieka na miarę możliwości upośledzonych jednostek.
A więc, z jednej strony, musimy traktować pedagogikę specjalną jako integralną całość, z drugiej strony jednak, wymaga ona tak daleko idącej indywidualizacji, jak żadna gałąź pedagogiki ogólnej zarówno w teoretycznych badaniach, jak i w "strategii wychowawczej". Musi uwzględniać problematykę szczegółową poszczególnych rodzajów upośledzeń. Stąd jest pożądane, aby tworzyły się, różnicowały i pogłębiały odrębne działy pedagogiki specjalnej.
Odnosi się to zarówno do badań naukowych, jak i - co trzeba z całym naciskiem podkreślić - do spraw warsztatowych, w których swoistość metod i organizacji pracy zaznacza się wyraźnie. Ale tu znów występuje trudność, sygnalizowana również i przez zagraniczną literaturę specjalistyczną, polegająca na tym , że nie można przygotować pracownika wąskiej specjalizacji, ponieważ może zajść sytuacja, dla której dany pracownik będzie musiał zmienić dział pracy.
Z biegiem czasu rozszerza się zakres oddziaływań pedagogiki specjalnej od strony zadań, jakie pedagog specjalny musi podjąć w odpowiedzi na nowe zapotrzebowania społeczne. Dawno minę-
Kształcenie specjalne w polskiej myśli pedagogicznej
19
ły już czasy, kiedy funkcja pedagoga specjalnego sprowadzała się tylko do nauczania.
1. Pedagog specjalny, by osiągnąć cel swej pracy, jakim jest doprowadzenie jednostki odchylonej od normy do poziomu jej dostępnego, musi oddziaływać na nią w sposób zintegrowany w zakresie wszystkich działów pracy pedagogicznej. Wszystkie zadania pedagoga specjalnego w wysokim stopniu przekraczają tradycyjne zadania i formy pracy nauczyciela. Stąd i przygotowanie go do zawodu powinno być inne, gdyż musi odbiegać od jednokierunkowego przygotowania tylko do funkcji nauczyciela szkolnego.
2. Wraz z postępem wiedzy i rozwojem opieki społecznej mnożą się funkcje, do których pedagog specjalny będzie powoływany. Pedagog specjalny musi zostać przygotowany do pełnienia wielorakich funkcji:
a) ze względu na rozpiętość wieku wychow...
Beata1234567