&1. POJĘCIE I ZNACZENIE PRAWA RZYMSKIEGO.
· Prawo rzymskie – to prawo wytworzone i obowiązujące w starożytnym państwie rzymskim w czasie istnienia państwa. Jest to tzw. rzymskie prawo antyczne.
Prawo rzymskie :
1. przeżyło własne państwo i formację niewolniczą Było stosowane w następnych wiekach na obszarach Europy i poza nią
2. obowiązywało przez 22 wieki ( od założenia Rzymu – 753 r. pne do upadku cesarstwa bizantyjskiego- 1453.
3. swój rozwój przeżywało w epoce feudalizmu i kapitalizmu ; zachowało znaczenie po czasy współczesne.
· W rozwoju historycznym wyróżniamy :
a) rzymskie prawo antyczne
b) prawo rzymskie powszechne ( pospolite – ius commune ).
Ius commune ( prawo rzymskie pospolite) – zostało wypracowane na uniwersytetach włoskich w XI – XIV w. przez szkołę glosatorów .
Ius commune – szkoła komentatorów dostosowała do potrzeb praktycznych. W wyniku tego powstało wspólne , jednolite , powszechne prawo dla danego kraju oparte na prawie rzymskim .
Nazywało się:
- we Włoszech ius commune
- w Niemczech – gemeines recht
- we Francji – droit commun .
Ius commune obejmowało elementy :
- prawa statutowego ( statutów miast włoskich)
- prawa lennego longobardzkiego ( libri feudorum )
Ius commune miało charakter międzynarodowy ze względu na zasięg.
· Prawo rzymskie recypowane – to prawo rzymskie powszechne ( ius commune) przyjęte w krajach Europy kontynentalnej w XV i XVI w. i obowiązujące przez 4 wieki. Do rozwoju rzymskiego prawa przyczyniła się niemiecka pandektystyka, dzięki niej powstało prawo rzymskie pandektowe.
· Rzymskie prawo pandektowe – to prawo rzymskie zaktualizowane i zmodernizowane przez niemiecką szkołę prawa w XVIII i XIX w.
· Prawo rzymskie recypowane w Europie ustąpiło , kiedy pojawiły się kodyfikacje cywilne w XIX w. . Znane są kodeksy austriacki, francuski kodeks Napoleona , niemiecki kodeks cywilny. Kodeksy były tworzone w oparciu o prawo rzymskie i teorie romanistyczne
· Prawo rzymskie ze względu na oryginalność i wartość rzeczową stało się przedmiotem romanistyki prawniczej . Wykładane jest też na studiach prawniczych
· Prawo rzymskie , jako europejska tradycja romanistyczna, uważane jest za fundament prawa prywatnego , element dorobku kulturalnego, cywilizacyjnego, symbol wiedzy prawniczej, etycznej
· Prawo rzymskie wywarło ogromny wpływ na kształtowanie się duchowego , intelektualnego i kulturalnego wizerunku Europy.
· Prawo rzymskie ze względu na etapy rozwoju można podzielić na:
a) ( antyczne) prawo rzymskie powszechne ( obywatelskie) – obowiązywało tylko obywateli rzymskich
b) rzymskie prawo prowincjonalne ( wydawane dla mieszkańców prowincji i konkurujące z prawami lokalnymi nierzymskiej ludności)
c) prawo rzymsko- bizantyjskie( obowiązywało w państwie bizantyjskim) .
d) prawo rzymsko – kanoniczne ( prawo rzymskie wykorzystywane przez kościół do swych celów . Wyraża to : zasada średniowieczna „ kościół żyje prawem rzymskim” – „ ecclesia vivit lege romana”.
e) Prawo rzymsko – holenderskie : Roman –Dutch Law ( przyjęła je Holandia i wprowadziła w swych koloniach ).
2. RZYMSKIE POJĘCIE PRAWA I SPRAWIEDLIWOŚCI .
· Prawnicy rzymscy nie zajmowali się teoretycznie zagadnieniem czym jest prawo ( ius) i sprawiedliwość ( iustitia)
· Publius Juwentius Celsus ( prawnik z I połowy II w. n.e.) – określił,że prawo ( ius) jest sztuką ( ars) stosowania tego co dobre i słuszne ( bonum et aequum).
Związki prawa z pojęciami dobra i słuszności podkreślali prawnicy , pisarze rzymscy , były istotne w uzasadnianiu podejmowanych rozstrzygnięć.
Słowa ius est ars boni i aequi – wyraża prawo praktycznie stosowane, opatre na logicznej konstrukcji i realizuje to, co ludzie uważają za dobre i słuszne .
· W pojęciu „ prawo” dostrzegamy 2 wartości etyczne : dobro i słuszność.
Ulpian starał się rozwinąć pojęcie prawa i słuszności . Według niego : Zasadami prawa ( praecepta iuris ) są
honeste vivere ( uczciwie żyć) ,
alterum non laedere ( drugiemu nie wyrządzać szkody),
suum cuique tribuere ( każdemu przyznać co mu się należy).
· Sprawiedliwośc wg. Ulpiana to :
Constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi ( stała i niezmienna wola przyznawania każdemu należnego mu uprawnienia .
Określenia te łączą się ze sobą :
- bonum- dobro – to nieszkodzenie drugiej osobie ( neminem laedere)
- aequun ( słuszność) – to przyznanie każdemu tego , co mu się należy ( ius suum cuique tribuere)
· Iustitia – to pojęcie ogólne , ale z iustitia ( sprawiedliwości) Rzymianie wywodzą pojęcie prawa .Juryści , jak podają źródła , przy wydawaniu opinii prawnej lub uzasadnianiu rozwiązania prawnego posługiwali się pojęciami słuszne – niesłuszne (iustum – iniustum).
· Praecepta iuris – to uniwersalne , ponad prawne zasady uczciwego życia , a dla Rzymian były zasadami prawa.
· Między pojęciem i zasadami prawa z wartościami etycznymi występuje ścisły związek
· Według Ulpiana zadaniem jurysprudencji jest kierowanie się zasadą sprawiedliwości , upowszechnianie dobra, słuszności , poprzez oddzielanie tego co jest słuszne (aequum) od niesłusznego ( iniquum) , dozwolonego ( licitum) od niedozwolonego (illicitum) w każdym przypadku.
· Prawnicy wiedzą, że nie wszystko , na co pozwala prawo jest uczciwe ( Non omne quod licet honestum est – Paulus ) i zastosowanie przepisów może być krzywdzące i nieprawe oraz najdokładniej zastosowanie przepisów prawa może doprowadzić do niesprawiedliwości (Zasadę te wyraził Cyceron w „De officiis”). Prawnicy rzymscy postulują , żeby uwzględniać w prawie słuszność ( aequitas) jako równe traktowanie ludzi i zgodne z zasadami sprawiedliwości. Zasada słuszności najbardziej zauważalna jest w ius honorarium ( prawie pretorskim).
&2. PODZIAŁY PRAWA.
1. PRAWO PUBLICZNE I PRYWATNE (Ius civile i ius gentium) .
· W rzymskim prawie antycznym Rzymianie wyróżniali : prawo publiczne i prawo prywatne
· Tytus Liwiusz wymienił Ustawę XII tablic jako źródła prawa publicznego i prywatnego ( fons omnis publici privatique iuris)
· Cyceron do :
- prawa publicznego zaliczał : prawodawstwo, uchwały senatu, traktaty państwowe
- prawa prywatnego zaliczał : testamenty , umowy, kontrakty.
· Ulpian ( III w.n.e ) – pisał o 2 podejściach wobec prawa :
1. podejście publicznoprawne
2. podejście prywatnoprawne.
Wg. Ulpiana :
- prawo publiczne – dotyczy państwa rzymskiego
- prawo prywatne – dotyczy korzyści poszczególnych osób .
Kryterium podziału prawa wg. Ulpiana to :
- utilitas ( korzyść , pożytek , użyteczność)
- interes ( publiczny lub prywatny).
Cechy wyróżniające :
a) Prawo publiczne :
- tworzą je normy dotyczące struktury i funkcjonowania państwa i organów państwa
- państwo i organy państwa mają dominującą pozycję nad obywatelami
- jest ważniejsze ( dominujące) nad prawem prywatnym
b) Prawo prywatne :
- dotyczy stosunków między osobami w sprawach rodzinnych i majątkowych
- łączy się z własnością prywatną
- charakterystyczna jest równorzędność stron wchodząca w stosunki prawne.
Do rozwoju rzymskiego prawa prywatnego przyczynił się :
- rozwój prawa rzymskiego
- recepcja prawa rzymskiego
- wpływ prawa rzymskiego na nowożytne systemy prawne
Rzymianie często określali je jako ius , choć mieli na myśli prawo prywatne
- dzisiaj mówiąc , prawo prywatne mamy na myśli prawo cywilne.
2. Ius civile i ius gentium .
· Gaius – prawnik rzymski z II w n.e. , autor podręcznika prawa „ Institutiones” mówi , że:
- ius civile – to prawo , które naród sam ustanowił ; własne prawo narodu
- ius gentium – to prawo, które ustanowił porządek naturalny między ludźmi , przestrzegane jest na równi przez wszystkie narody .
Rzymianie posługują się częściowo ius civile , a częściowo ius gentium.
· Rzymskie ius civile
- to prawo wytworzone przez obywateli rzymskich dla siebie , prawo rodzinne
- Ius civile – to określenie ma kilka znaczeń :
a) ius civile z prawem stanowionym ( z ustawami , czyli leges) – powstało w wyniku jurysprudencji kapłańskiej i prawników świeckich . Oznacza prawo obowiązujące z woli narodu
- najdawniejsze rzymskie prawo cywilne to ius Quiritium ( prawo Kwirytów) . Kwiryci to dawne określenie mieszkańców Rzymu
- Nazwa prawo cywilne przeszła na prawo prywatne ( cywilne) nowożytnych systemów prawnych ( dzięki justyniańskiemu zbiorowi prawa Corpus iuris civilis).
· Ius gentium .
- to instytucje prawne , zajmujące się obrotem majątkowym ludów basenu morza Śródziemnego
- przez obrót rozumiano - kupno , sprzedaż , najem, spółka, niewolnictwo
- to prawo nieformalne , opierające się na poczuciu słuszności
- Ius gentium to ogół norm i instytucji prawnych , które wchodzą w skład prawa rzymskiego. Normy te zgadzają się z pojęciami prawnymi ludów basenu Morza Śródziemnego.
3..Ius naturale – powstało pod koniec republiki , pod wpływem filozofii greckiej
· Ius naturale – ( Prawo naturalne) – to prawo wynikające z zasad moralności , sprawiedliwości , niezmienne, obowiązujące wszystkich ludzi
· Prawnicy rzymscy używali określeń ius naturale lub naturalis aequitas, by np. wyjaśnić, własność prywatną. Prawo naturalne określane jako „naturalis ratio” leży u podłoża ius gentium.
· Pojęcie prawa naturalnego może występować jako prawo właściwe wszystkim żyjącym stworzeniom. Zaliczyć tu można: związek 2 płci, płodzenie czy wychowywanie potomstwa. W tym przypadku ius gentium jest częścią prawa naturalnego
· Efektem tego jest powstanie 3 kręgów prawa :
a) ius naturale ( najszerszy zakres)
b) ius gentium ( wynikające z naturalnego, posiadające cechy wspólne wszystkim ludziom)
c) ius cywile ( prawo własne jednego narodu).
4. Ius honorarium ( prawo pretorskie)
· Ius honorarium – powstało w okresie republiki , w wyniku działalności magistratur rzymskich . Magistratury te wydawały edykty : pretorów, edylów, namiestników prowincji.
· Prawo pretorskie było najważniejszą częścią ius honorarium.
- Pretor w starożytnym Rzymie to wyższy urzędnik sprawujący władzę w sądownictwie cywilnym , karnym .
- Stanowisko pretora miejskiego utworzono w 367 p.n.e. do rozstrzygania sporów sądowych między obywatelami ( praetor urbanus)
Praetor peregrinus – to pretor dla cudzoziemców – powołano go w 242 r. p.n.e. dla sporów między obywatelami rzymskimi a cudzoziemcami lub między samymi peregrynami
- Pretor :
= bezpośrednio spraw nie sądził i nie wydawał wyroków
= organizował postępowanie procesowe i kierował nim
decydował o ochronie procesowej związanych z rozczeniami osób prywatnych
= mógł udzielić skargi procesowej w sytuacji uznanej przez ius civile , ale już niegodnej dalszej ochrony , przestarzałej
- Na początku swego rocznego urzędowania pretor ogłaszał edykt ( tzw. edictum perpetuum)
- Treść edyktu pretorskiego narastała powoli, stopniowo. Otóż każdy pretor przejmował od swego poprzednika główny zrąb przepisów i dodawał od siebie jakieś nowe postanowienia , Te z kolei , jeśli okażą się słuszne, zostaną przyjęte przez kolejnego pretora.
- Pretor nie miał władzy ustawodawczej , edykt pretorski nie był ustawą , nie mógł zmienić , znosić istniejącego prawa cywilnego. Jednak przez czas urzędowania danego pretora edykt obowiązywał na podstawie najwyższej władzy pretora w zakresie sądownictwa
- Edykt pretorski zawiera prawo zwyczajowe ( procesowe) powstałe w praktyce sądów System ten nazwano prawem pretorskim ( ius praetorium) . Ius praetorium było najważniejszą częścią prawa stanowionego przez magistratury ( ius honorarium)
- Marcianus powiedział ,że pretor i edykt były żywym głosem prawa cywilnego („ viva vox iuris civilis” Digesta ) , co oznacza, że pretor był siłą napędową prawa cywilnego , określał praktyczne zastosowanie.
- Jednocześnie powstał dualizm prawa i system instytucji prawnych , które stosowały albo prawo cywilne albo pretorskie ( np. wg. własności czy dziedziczenia) Podział ten utrzymał się długo w rozwoju prawa rzymskiego.
Stosunek prawa pretorskiego do prawa cywilnego wyrażał się triadą i polegał na :
1. Prawo pretorskie wspomaga ( adiuvae) prawo cywilne w praktycznym zastosowaniu .
2. lub Prawo pretorskie uzupełnia ( supplere) o nowe zakresy oddziałaywania
3. lub Prawo pretorskie koryguje przestarzałe normy cywilnoprawne stosowane w sądownictwie bądź modyfikuje normy cywilnoprawne do nowych potrzeb .
· Prawo pretorskie uwzględniało też zwyczaje i zasady ius gentium , zwłaszcza w zakresie obrotu handlowego( prawa majątkowego). Dzięki temu wszystkie systemy prawne łączyły się i uzupełniały w funkcjonowanie prawa rzymskiego w różnych okresach , np.
- Okres ius civile ( ius Quiritium) to prawo najdawniejsze
- Okres republiki – następuje uniwersalizacja prawa, bo zostaje wprowadzone prawo pretorskie i ius gentium ( prawa te wychodzą poza wąskie ramy prawa cywilnego)
- Okres prawa klasycznego – dzięki juryspundencji następuje unifikacja (ujednolicenie) systemów i zbliżanie się tych systemów
- Okres dominatu – Dzięki ustawodawstwu cesarzy zacierają się różnice i następuje wulgaryzacja prawa rzymskiego. ...
lej