Biuletyn_11_2010.pdf

NR 11 (120)

listopad

2010

BIULETYN

Dodatek: płyta DVD z filmami

„Historia Kowalskich” i „Sarid”

BIULETYN

INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ

ISSN 1641-9561

9771641 956001

numer indeksu 374431

nakład 10 000 egz.

cena 7 zł (w tym 0% VAT)

INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ

ODDZIAŁY IPN

ADRESY I TELEFONY

BIAŁYSTOK

ul. Warsztatowa 1a, 15-637 Białystok

tel. 85 6645703

GDAŃSK

ul. Witomińska 19, 81-311 Gdynia

tel. 58 6606700

KATOWICE

ul. Kilińskiego 9, 40-061 Katowice

tel. 32 6099840

KRAKÓW

ul. Reformacka 3, 31-012 Kraków

tel. 12 4211100

LUBLIN

ul. Szewska 2, 20-086 Lublin

tel. 81 5363401

ŁÓDŹ

ul. Orzeszkowej 31/35, 91-479 Łódź

tel. 42 6162745

POZNAŃ

ul. Rolna 45a, 61-487 Poznań

tel. 61 8356900

RZESZÓW

ul. Słowackiego 18, 35-060 Rzeszów

tel. 17 8606018

SZCZECIN

ul. K. Janickiego 30, 71-270 Szczecin

tel. 91 4849800

WARSZAWA

ul. Chłodna 51, 00-867 Warszawa

tel. 22 5261920

WROCŁAW

ul. Sołtysowicka 21a, 51-168 Wrocław

tel. 71 3267600

BIULETYN INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ

Kolegium: Jan Żaryn – przewodniczący,

Marek Gałęzowski, Łukasz Kamiński, Kazimierz Krajewski, Agnieszka Łuczak

Filip Musiał, Barbara Polak, Jan M. Ruman, Andrzej Sujka, Norbert Wójtowicz, Piotr Życieński

Redaguje zespół: Jan M. Ruman – redaktor naczelny (tel. 22 4318374), jan.ruman@ipn.gov.pl

Barbara Polak – zastępca redaktora naczelnego (tel. 22 4318375), barbara.polak@ipn.gov.pl

Andrzej Sujka – sekretarz redakcji (tel. 22 4318339), andrzej.sujka@ipn.gov.pl

Piotr Życieński – fotograf (tel. 22 4318395), piotr.zycienski@ipn.gov.pl

sekretariat – Maria Wiśniewska (tel. 22 4318347), maria.wisniewska@ipn.gov.pl

Projekt graﬁ czny: Krzysztof Findziński; redakcja techniczna: Andrzej Broniak;

łamanie: Wojciech Czaplicki; korekta: Beata Stadryniak-Saracyn

Adres redakcji: ul. Hrubieszowska 6a, Warszawa

Adres do korespondencji: ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa

www.ipn.gov.pl

Druk: Legra Sp. z o.o., ul. Rybitwy 15, 30-716 Kraków

ODDZIAŁY IPN

ADRESY I TELEFONY

BIULETYN

N R 1 1 ( 120 )

LISTOPAD

2010

SPIS TREŚCI

ROZMOWY BIULETYNU

Wytęskniona Ojczyzna. Z Eleonorą Bergman, Grzegorzem Berendtem

i Krzysztofem Kawalcem rozmawia Barbara Polak ........................................ 2

KOMENTARZE HISTORYCZNE

Michał Kurkiewicz, Monika Plutecka – Rosyjskie pogromy w Białymstoku

i Siedlcach w 1906 roku ........................................................................................ 20

Marek Gałęzowski – Spadkobiercy Berka Joselewicza.

Żydzi w Legionach Polskich ................................................................................. 25

Grzegorz Berendt – Polscy Żydzi wobec komunizmu przed Zagładą ...................... 34

Waldemar Grabowski – Rada Pomocy Żydom „Żegota” w strukturach Polskiego

Państwa Podziemnego .......................................................................................... 40

Aleksandra Namysło – Kim jestem – Polakiem, Niemcem, Żydem?

Stosunki żydowsko-żydowskie na dawnym Górnym Śląsku .............. 52

Andrzej W. Kaczorowski – W Szarym Domu ...................................................................... 57

Przemysław Gasztold-Seń – Powolna odwilż.

Stosunki polsko-izraelskie w latach 1980–1990 ............................................ 65

DOKUMENTY

Marcin Urynowicz – Raport Henry’ego Morgenthau.

Przemoc antyżydowska podczas wojny z Rosją bolszewicką ....................... 70

Ryszard Tyndorf – Raport Morgenthau – komentarz .................................................. 80

Kazimierz Krajewski, Tomasz Łabuszewski – Dwa listy z Palestyny ................................... 83

Grzegorz Berendt – Wykolejeni ........................................................................................ 85

Grzegorz Berendt – Polacy i Żydzi w roku 1956 oczami Samuela Majzelsa.......... 91

RELACJE I WSPOMNIENIA

Józef Zięcik – Ukryliśmy ich w ziemiankach ............................................................. 102

KSIĄŻKI

Paweł Knap – Sprawiedliwych portret zachodniopomorski................................... 106

ZMARLI

Filip Musiał – Generał Mieczysław Huchla ................................................................ 110

WYDARZENIA .......................................................................................................... 113

Na okładce: str. I – Grób por. Bronisława Mansperla, ps. „Chaber”, na cmentarzu żydowskim w Warszawie

(kwatera 31); fot. Piotr Życieński. Por. Mansperl poległ w nocy z 25 na 26 października 1915 r. w walce

z kawalerią rosyjską pod Kuklami. Został pochowany w pobliżu pola bitwy, po ekshumacji pogrzebany

w Warszawie; pośmiertnie odznaczony Virtuti Militari V kl. i Krzyżem Niepodległości. Str. IV – Tadeusz Wereszycki

(Vorzimmer) jako ułan 1 pułku ułanów Beliny, luty 1917 r. Fot. ze zbiorów Elżbiety Orman. Tadeusz Wereszycki

był więziony w Starobielsku i został zamordowany przez NKWD w Charkowie w kwietniu 1940 r.

INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ

SYLWETKI

Wojciech J. Muszyński – Sprawiedliwy z ONR „Falanga” ............................................ 97

WYTĘSKNIONA OJCZYZNA

Z ELEONORĄ BERGMAN, GRZEGORZEM BERENDTEM

I KRZYSZTOFEM KAWALCEM ROZMAWIA BARBARA POLAK

B.P. – Relacje polsko-żydowskie w okresie międzywojennym

często przedstawia się w demoniczny sposób, a polską poli-

tykę jako wrogą i agresywną wobec społeczności żydowskiej

(co ma w jakimś sensie tłumaczyć okrutny los polskich Ży-

dów, jaki im zgotowali Niemcy w czasie II wojny światowej).

Ma to niewiele wspólnego z rzeczywistością, choćby z tego

względu, że sytuacja państwa i jego obywateli w tak dłu-

gim okresie ulegała zmianie, była dynamiczna i nie daje się

skwitować jedną konstatacją. Przyjrzyjmy się stanowi spraw

w momencie, gdy Polska zaczęła mieć szansę na odbudowę

własnego państwa. Jak wówczas wyglądały stosunki między

Polakami i Żydami pochodzącymi z różnych zaborów i jak

dalej wpływało to na interesujące nas relacje? Czy można

było jakoś modelować sytuację społeczności żydowskiej i jej

nastawienie do powstającego państwa? Jaki był udział i za-

angażowanie tej społeczności w walce o niepodległość?

K.K. – Nie wchodząc w zaszłości – były to bowiem zdarzenia bar-

dzo różne i o różnej wadze, niekiedy relatywnie drobne – można

mówić o dwóch generalnych determinantach, które popychały lu-

dzi przeciw sobie, niezależnie od uwarunkowań kulturowo-cywili-

zacyjnych, religĳ nych, językowych itp. Pierwszą była bieda – o skali

której możemy mieć pojęcie jedynie przybliżone – która wpływała

na to, że wszelkie konﬂ ikty przejawiały się i rozgrywały ze szcze-

gólną brutalnością. Drugą – głęboka destabilizacja istniejącego

porządku społecznego, z czym się wiązały i obawy o przyszłość,

i nadzieje, że wiele problemów uda się szybko rozwiązać i tak

uregulować sprawy, by w przyszłości znikł wszelki ucisk i ludzka

krzywda. Te oczekiwania, zarówno elit, jak i poza ich kręgiem, szły

bardzo daleko, a determinacja, by usuwać wszelkie przeszkody,

które piętrzą się na tej drodze, też była bardzo silna. Jestem scep-

tyczny odnośnie do możliwości odwrócenia takiego konﬂ iktogen-

nego biegu wydarzeń, bo wiem, jak jałowe okazały się próby rozwiązywania problemów w sposób

kompromisowy – podejmowane również w obrębie takich środowisk, których nie podejrzewa się

o zamiar działań koncyliacyjnych. Myślę tu w szczególności o politykach związanych z prawicą en-

decką – o rozmowach, które z reprezentantami społeczności żydowskiej prowadzili Roman Dmowski

(w Stanach Zjednoczonych) czy Stanisław Kozicki (w Anglii). Przy czym, przynajmniej w przypadku

pierwszego z nich, z tymi rozmowami wiązały się nadzieje na coś, do czego się Dmowski nigdy potem

nie przyznał, pisząc np. Politykę Polską i odbudowanie państwa , czyli na to, że Żydzi poprą program

terytorialny Polski, i że można byłoby posłużyć się nimi jako czymś w rodzaju narzędzia w walce o Pol-

skę w takich granicach, jakie sobie Dmowski wymarzył.

B.P. – Dlaczego tych zamysłów nie próbowano realizować?

K.K. – Bo rozmowy okazały się jałowe, a rozwĳ ającemu się konﬂ iktowi sprzyjały czynniki obiektyw-

ne: prócz wspomnianej biedy struktura własnościowa – także w handlu – i (co było jedną z przyczyn

alarmów dotyczących aktów gwałtu wobec Żydów) mnożące się przypadki napadów rabunkowych

oraz zajęcia majątku. W warunkach załamywania się porządku społecznego, gdy jednocześnie masa

ludzi miała dostęp do broni, zajmowanie placówek handlowych i dworów czasami przybierało gwał-

towną formę. To nie było tak, że tylko żydowskie sklepy podlegały rozbiciu czy zaborowi mienia;

takich aktów było znacznie więcej i ich oﬁ arą padali także chrześcĳ anie. Rabowano dwory i sklepy

– z tym że we dworze była zwykle dubeltówka i to nie jedna, natomiast w przypadku małych sklepików

możliwości obrony były niewielkie. Zatem przez ziemie polskie przeszła cała seria takiego rodzaju

zdarzeń, które w warunkach zwiększonej wzajemnej nieufności były interpretowane (i chyba nadal

bywają) jako przejaw konﬂ iktu na tle narodowościowym. Co oczywiście nie znaczy, że tego rodzaju

motywacja w niektórych przypadkach nie występowała, ale mam duże wątpliwości, czy dominowała.

Niemniej zatruwało to stosunki i skutkowało np. alarmami prasowymi, polemikami, rzutując na prze-

bieg rozmów – tam, gdzie były one prowadzone.

Jeżeli mówimy o elitach i o tym, co polskie elity w tej kwestii artykułowały, to także w obrębie

obozu liberalno-socjalistycznego istniała całkiem spora płaszczyzna konﬂ iktu w relacjach ze społecz-

nością żydowską. Socjalistyczni radykałowie nie mieli dla religii żydowskiej więcej szacunku niż dla

innych religii, traktowanych jako anachronizm – i jakkolwiek z racji wpływów to Kościół katolicki był

ich głównym przeciwnikiem, jednak potencjalnie napięcia pojawiać się mogły i na innych wyznanio-

wych „frontach”, w tym na obszarze relacji polsko-żydowskich.

E.B. – Jednak trzeba powiedzieć o skali tych konﬂ iktów i o skali

tych gwałtów – jak je pan nazywa, czy pogromów – jak przeważ-

nie się to nazywa. Myślę, że jeżeli takie były reakcje, w warunkach

biedy, zniszczenia kraju, to znaczy, że to były reakcje stereotypowe,

głęboko ugruntowywane – w takich warunkach zwracano się właś-

nie przeciw Żydom. Pan powiedział, że nie tylko przeciw Żydom,

ja nie znam innych przypadków…

K.K. – Przykładem jest choćby Republika Tarnobrzeska i najścia na

dwory na tym terenie. Do incydentów dochodziło w Lubelskiem,

gdzie zradykalizowali się fornale. Jeśli natomiast rozciągnąć pole

widzenia na Kresy, to grozą zieje nawet z bardzo pogodnej i wywa-

żonej relacji Antoniego Kieniewicza Nad Prypecią, dawno temu…

E.B. – …czyli walka klasowa… Niemniej trzeba byłoby powiedzieć,

jaka to była skala. Mówi pan, że Dmowski chciał się oprzeć na Żydach, lecz traktował to wyłącznie

instrumentalnie. Ale poza tym przecież to była ogromna społeczność, bardzo zróżnicowana i myślę,

że tego typu sformułowania też wskazują na postrzeganie tej spo-

łeczności jako monolitu, zbiorowości homogenicznej, a to kolejny

zakorzeniony stereotyp.

B.P. – Teraz jednak mówimy o elitach.

G.B. – Z moich badań nad relatywnie najmniej liczną społecznością

wyznaniową żydowską – na terenach dzielnicy pruskiej – wynika, że

na przełomie roku 1918 i 1919 zajmowała ona stanowisko jedno-

znacznie proniemieckie. Jej przedstawiciele czuli się Niemcami wy-

znania mojżeszowego. W przypadku dzielnicy pruskiej skutkowało

to tym, że polskie elity narodowe, ale i przeciętni polscy mieszkańcy

tej dzielnicy odbierali miejscowych Żydów jako element antypolski,

proniemiecki czy wręcz niemiecki, który należałoby maksymalnie

osłabić, podobnie jak innych Niemców. W środowisku polskim nie

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: