System symboli PCS składa się z prostych obrazków. Nad każdym rysunkiem podane jest słowo, które ono symbolizuje. Pewne słowa nie są zilustrowane ze względu na ich abstrakcyjne znaczenie, dlatego zostały po prostu napisane. Dołączony jest również alfabet i liczby. Właściwe wykorzystanie symboli komunikacji obrazkowej PCS wymaga przestrzegania kilku reguł i zasad:
· na początku wprowadzamy symbole słów i pojęć, które są użytkownikowi bliskie, dobrze znane, najczęściej używane w codziennej komunikacji;
· nowe symbole wprowadzamy, gdy mamy pewność, że wcześniejsze już są opanowane;
· wybrane symbole muszą być zrozumiałe i łatwe do rozpoznania;
· symbole powinny być odpowiednio dobrane do wieku i aktualnych zainteresowań oraz potrzeb ucznia;
· symbole powinny mieć dostosowaną do ucznia wielkość oraz ilość na planszy tak, by możliwie czytelnie wskazywał wybrane słowa;
· symbolami PCS znakujemy otoczenie użytkownika (pomieszczenia w domu, meble, przedmioty, sekwencje wykonywanych czynności w łazience, salę, klasę w szkole, itd.);
· należy dążyć do uogólniania znaczeń symboli. Przykładowo: łóżko może oznaczać koncept „łóżko” oraz „spać”, zaś połączenie dwu symboli np. „żółty” i „owoc” może oznaczać „cytryna”. Zasada ta pozwala na znaczne ograniczenie (zmniejszenie) ilości potrzebnych do konwersacji obrazków;
· w trakcie rozmów z użytkownikiem symboli PCS zawsze głośno i wyraźnie wypowiadamy nazwy wskazywanych symboli. Daje to szansę na skorygowanie błędnie pokazywanych obrazków, a tym samym eliminuje nieporozumienia.
System symboli PCS jest dostępny w różnych wersjach językowych. Polską bibliotekę symboli PCS, gdzie symbole są podpisane polskimi nazwami, zawiera program komputerowy Boardmaker™ i Speaking Dynamically™ Pro i Personal Communicator (moduł programu Bliss for Windows). Oba programy są już dostępne na naszym rynku. Symbole PCS kupuje się w postaci zestawu, czyli bazy symboli do wybranego programu komunikacyjnego. Oba wymienione programy mogą korzystać z różnych baz symboli jednocześnie, np. z piktogramów i symboli PCS. Zastosowanie programów komputerowych podnosi szybkość, sprawność i estetykę przygotowywania pomocy do porozumiewania się oraz ułatwia dostosowywanie ich do indywidualnych możliwości i umiejętności użytkownika. Przy ich pomocy można drukować symbole zarówno w wersji kolorowej jak i czarno-białej. Można przygotować tablice do porozumiewania się o kształcie i wielkości zgodnej z aktualnymi potrzebami użytkownika, w tym również tablice dokładnie dopasowane do większości elektronicznych pomocy komunikacyjnych (tzw. komunikatorów). W bardzo krótkim czasie można zapisane na dysku tablice zmodyfikować w dowolny sposób, np. zmieniać kolory tablic, wielkość symboli, ilość symboli na planszy, itd. Na planszach komunikacyjnych można również tworzyć nowe symbole poprzez połączenie innych symboli lub ich części, albo wymazywanie elementów rysunku. Program ten daje również możliwość dodawania do biblioteki nowych symboli oraz obrazków i zdjęć (skanów lub wykonanych aparatem cyfrowym).
Opis większości zestawów symboli, zawiera informacje dotyczące:
· jasności, zrozumiałości dla osób niewtajemniczonych,
· przydatności do przekazywania informacji dotyczących „tu” i „teraz”,
· przydatności do przekazywania informacji innych niż „tu” i „teraz”,
· zdolności do przekazywania abstrakcyjnych wiadomości,
· ich semantycznej i syntaktycznej struktury,
· podobieństwa struktury językowej do języka ojczystego,
· osób, wśród których symbole mogą być używane.
PCS może być stosowany stale (komunikacja alternatywna) lub tylko jako okresowa pomoc do porozumiewania się i rozwijania mowy (komunikacja wspomagająca). Dla wielu użytkowników może to być tylko dodatkowy sposób komunikowania się, wspierający ich obecne i/lub przyszłe umiejętności. W innych przypadkach może to być jedyna metoda przekazywania swoich potrzeb.
Symboli PCS mogą używać do komunikacji dzieci, ale i osoby dorosłe. Aby ułatwić korzystanie z bazy symboli PCS należy zestaw symboli umieszczany na tablicy komunikacyjnej dzielić na kategorie i każdej z nich przypisać inny kolor tła. System PCS zawiera ponad 3500 symboli, które są uporządkowane w następujących kategoriach:
· Społeczne (podstawowe słowa używane w kontaktach z innymi: zwroty grzecznościowe, wyrażenia opisujące uczucia i emocje jak gniew czy radość) - kolor różowy lub purpurowy;
· Ludzie (symbole osób, członków rodziny, zawody oraz zaimki „ja”, „twój”) - kolor żółty;
· Czasowniki - nazwy czynności - kolor zielony;
· Opisowe (głównie przymiotniki i przysłówki) - kolor niebieski;
· Jedzenie (żywność: napoje, potrawy, owoce i warzywa) - np. kolor czerwony;
· Wypoczynek (symbole związane z formami spędzania czasu wolnego) - np. ulubiony kolor użytkownika;
· Rzeczowniki (te, które nie są ujęte w innych kategoriach) - kolor pomarańczowy;
· Inne/Różne (kolory, określenia czasu, litery i liczby, spójniki, przyimki) - kolor biały.
Taki podział ułatwia wyszukiwanie potrzebnych symboli i poruszanie się w systemie. Każdy symbol przedstawia graficznie znaczenie słowa, zwyczajowo używanej frazy, zdania czy zwrotu grzecznościowego. Niektóre symbole (np. pojemniki, kształty twarzy, budowle) zostały przygotowane w kilku wariantach, by użytkownik mógł wybrać najbardziej odpowiedni dla siebie. Wiele symboli przedstawionych jest w dwu wersjach: mniej i bardziej abstrakcyjnej, co zapewnia użyteczność systemu dla osób będących na różnym poziomie rozumienia i nadawania mowy.
Polska biblioteka symboli PCS programu Boardmaker jest bogatsza o nowe, typowo polskie symbole, a mianowicie: polskie potrawy, wizerunki sławnych Polaków, wierszyki i wyliczanki dziecięce, święta, popularne gry sportowe, pieniądze itp. Symbol to pojedynczy motyw lub zespół motywów, który jest znakiem treści głęboko ukrytych, mający za zadanie kierować ku nim nasze myśli. A więc treści wielu symboli nie jesteśmy w stanie wyrazić racjonalnie, czyli ich zwerbalizować (nazwać). W związku z tym, symbol jest najlepszym środkiem wyrażania najbardziej skomplikowanych sytuacji psychicznych. Jest konkretem tego, co często jest niewyrażalne i niejasne. Do takich należą: znaki konwencjonalne - flagi, herby, litery, cyfry, znaki fabryczne, drogowe, matematyczne oraz przedmioty, pojęcia, wyobrażenia, przeżycia związane jakimś wewnętrznym stosunkiem z innym przedmiotem lub pojęciem. Różnica - mimo że na pozór niedostrzegalna - jednak istnieje: znaki w przeciwieństwie do symboli mają charakter społeczny, czyli są przypisane grupie.
W świecie symboli i znaków żyje i rozwija się dziecko, które poznaje go przez ludzi dorosłych, bo jak powiedział Wygotski: droga dziecka do przedmiotu, i od przedmiotu do dziecka, prowadzi przez drugiego człowieka. Aby więc dziecko mogło zrozumieć istotę symboli i znaków, musi osiągnąć właściwy poziom rozwoju umysłowego. A zatem musi mieć:
· zdolność do wyobrażeń, czyli przywoływania kopii przedmiotów nie postrzeganych aktualnie,
· pamięć zdarzeń minionych,
· funkcję symboliczną, czyli zdolność do przywoływania za pośrednictwem symboli i znaków zdarzeń nie postrzeganych aktualnie.
Właściwości te rozwijają się u dziecka już w wieku przedszkolnym. Jest to odpowiedni czas dla rodziców, nauczycieli i terapeutów, aby zastosować właściwe środki w rozbudzaniu osobliwej, dziecięcej wyobraźni. Warto przypomnieć, że dziecko pod koniec drugiego roku życia uzewnętrznia pierwsze zachowania z użyciem symbolicznych zastępników, czy to w czynnościach „na niby”, czy w opowiadaniach. Badania jednak dowodzą, że trzeci rok życia dziecka jest objęty tzw. dziecięcą amnezją. Dowodem na posługiwanie się symbolami i znakami jest częste zastępowanie przez dzieci jednych przedmiotów innymi. Symbole są ściśle związane z wyobrażeniami, gdyż zastępują przedmioty podczas ich nieobecności. Dlatego też symbole, a także wyobrażenia mają charakter bardzo subiektywny: rozumienie i interpretowanie symbolu jest sprawą osobistą każdego człowieka - jego wyobraźni pełnej nieskończonych myśli twórczych. W związku z tym także i dziecko jako istota kształtująca się w różnych sferach i mająca różnorodne własne doświadczenia, postrzega ten sam przedmiot lub zjawisko często odmiennie niż jego rówieśnik. Dziecko, używając symboli w procesie percepcji rzeczywistości, a także w komunikacji przejawia swój indywidualny stosunek do niej.
Każdy z nas na pewno znalazł się w sytuacji bycia niezrozumianym przez kogoś lub grupę osób. Wiemy jakie uczucia temu towarzyszą. Otóż bardzo ważnym elementem związanym z posługiwaniem się symbolami komunikacji obrazkowej PCS jest wyraźne zmniejszenie frustracji wynikającej z niemożności wyrażania swoich podstawowych potrzeb, doznań, uczuć i emocji, a w połączeniu z dynamicznym rozwojem kontaktów międzyludzkich wpływa to bardzo korzystnie na rozwój mowy
R.M Johnson tł A.M Florek., PCS symbole komunikacji obrazkowej” PZN Warszawa 1995r
Smyczek A., Szwiec J., Metodyka nauczania alternatywnych i wspomagających sposobów porozumiewania się i techniki posługiwania się symbolami [w:] Piszczek M. [red.] Przewodnik dla nauczycieli uczniów upośledzonych umysłowo w stopniu znacznym i umiarkowanym. Część I, CMPP-P, Warszawa 2001
4
Baranka