Berberys – „polska cytryna”

Autor:Dr n. farm. Przemysław Rokicki


 

Medyczne użycie berberysu pospolitego zanotowano już w starożytnym Egipcie, kiedy faraoni i królowe wzięli go z nasieniem kopru do odpędzenia plagi.

Do celów leczniczych berberys był stosowany już przez mieszkańców starożytnego Babilonu i  starożytnym państwie Mezopotamii. W średniowieczu wykryto jego pozytywne działanie w przypadkach żółtaczki i malarii. Jego propagatorką była święta Hildegarda. W XVII w. zaczął być powszechnie stosowany w Anglii jako środek przeciw schorzeniom wątroby. W Polsce, w lecznictwie ludowym owoce berberysu były używane jako środek przeciwszkorbutowy, a odwary z kory i korzeni stosowano przy kolkach wątrobowych. Berberys pochodzi z Europy i naturalizował w Azji, jest również znaleziony w Nowej Anglii, w górach Pensylwanii i Wirginii, między skałami na gruntach żwirowych.

Berberys – morfologia w występowanie

Berberys pospolity (Berberis vulgaris L.), berberys zwyczajny, kwaśnica to gatunek krzewu należący do rodziny berberysowatych (Berberidaceae Juss.). Berberys jest krzewem osiągającym wysokość do 3 m, zrzucającym liście na zimę. Pędy ma wzniesione, pokryte drobnymi cierniami barwy szarożółtej, które są przekształconymi liśćmi. Kwiaty  są pachnące, żółte z trzema płatkami korony wykształconymi jak działki kielicha i z sześcioma miodnikami wyglądającymi jak płatki korony, zebrane w zwisające grona o długości do 5 cm. Kwitnie w maju i czerwcu. Owoc  jest jajowaty, podłużny albo cylindryczny. Jest wielonasienną, lśniąco czerwoną jagodą o cierpkim i kwaśnym smaku.

Dawniej berberys występował pospolicie w stanie naturalnym na całym obszarze Polski. Rósł na miedzach, zboczach, w zaroślach i na brzegach lasów. Odkryto jednak, że jest żywicielem pośrednim rdzy zbożowej, ponieważ na jego liściach rozwija się wiosenne pokolenie tego pasożyta i że jego obecność w pobliżu pól może być szkodliwa dla upraw. Dlatego został praktycznie całkowicie wytrzebiony ze stanu naturalnego. Rośnie na brzegach lasów liściastych i iglastych, w świetlistych zaroślach, na polach, często jest sadzony w parkach i ogrodach. Uprawiany na stanowisku słonecznym lub półcienistym. Gleba do uprawy powinna być lekka, piaszczysta, lub lekko żyzna, raczej wilgotna i przewiewna. Berberys jest rośliną odporną na mrozy.

Związki czynne i aktywność biologiczna

Surowcem zielarskim są kora (Cortex Berberidis), korzeń (Radix Berberidis), owoce (Fructus Berberidis) oraz liście (Folium Berberidis).

Kora i korzenie mają właściwości antybiotyczne, zawierają alkaloidy izochinolinowe, głównie berberynę (1,24%), berbaminę (2,5%), palmatynę i magnoflorynę i garbniki. Owoce zawierają kwasy organiczne, witaminę C, flawonoidy (rutynę), cukry, sole mineralne, pektyny oraz karotenoidy. Zalecano więc berberys w przypadku braku apetytu, w kamicy żółciowej, w przewlekłym zapaleniu wątroby, nieżycie pęcherzyka żółciowego, jako środek rozkurczowy również w kamicy nerkowej i w wielu innych przypadłościach. Obecnie zastosowanie to jest mocno ograniczone, ponieważ berberyna odkłada się w sercu, wątrobie i trzustce, dlatego przetworów z berberysu nie można spożywać przez dłuższy czas. Owoce są surowcem witaminizującym, dietetycznym i przeciwgorączkowym.

Suszone owoce wykorzystuje się jako dodatek do herbaty podnoszący ogólną odporność organizmu, zwłaszcza w stanach gorączkowych, w zakażeniach bakteryjnych, w stanach zapalnych błon śluzowych oraz dla zwiększenia szczelności naczyń włosowatych. Takie zastosowanie jest podyktowane obecnością wielu cennych składników: witaminy C, E, karotenoidów, pektyn i soli mineralnych. Związki o charakterze witaminy P (rutyna, eskulina) poprawiają samopoczucie przy katarze i krwawieniach z nosa.

Zastosowanie w medycynie

Wewnętrznie, napary z liści stosuje się w zaburzeniach trawienia, braku apetytu, w kamicy żółciowej, przewlekłym zapaleniu wątroby, zahamowaniu wydzielania żółci. Odwary z owoców zaleca się w przeziębieniach, osłabieniu oraz w zaburzeniach przemiany materii. 

Zastosowanie w kosmetyce

Dzięki właściwościom, bakteriobójczym i przyspieszającym gojenie oraz cennym witaminą berberys jest cenną rośliną kosmetyczną. Maseczki z owoców oraz przymoczki polecane są przy trądziku, siniakach a także przy przebarwieniach skóry. Wyciągi z owoców berberysu stosowane są w kosmetyce do pielęgnacji skóry uszkodzonej przez promienie słoneczne (łagodzi stany zapalne). Owoce wchodzą w skład środków kosmetycznych używanych do pielęgnacji skóry zniszczonej, przesuszonej, z oznakami starzenia się i łuszczącej się. Ze względu na dużą zawartość witaminy C flawonów i flawonoidów w owocach, jest cennym składnikiem preparatów likwidujących przebarwienia skóry, wykorzystywany jest do produkcji preparatów, do opalania się jako naturalny bloker promieni UVA i UVB.

Inne zastosowanie berberysu

Owoce zbiera się zanim całkowicie dojrzeją, gdyż dojrzałe są bardzo miękkie i łatwo się gniotą. Suszy się je w temperaturze do 40 stopni. Z owoców berberysu można także wytwarzać soki, syropy, dżemy, konfitury i marmolady. W przemyśle cukierniczym używa się berberysu zamiast cytryny, nazywany jest nawet „polską cytryną”, ze względu na dużą zawartość witaminy C. Czesi natomiast wytwarzają wino berberysowe, które podobno jest skuteczne przy bólach głowy i zaparciach. Szlachta polska przygotowywała z berberysu nalewkę, którą pito dla zdrowia i przyjemności przy ważniejszych okazjach. Ze względu na jego malejącą populację nie pozyskuje się już jak dawniej kory i korzeni do celów leczniczych. W dawnych czasach stosowano go nie tylko w medycynie. W starożytności drewno berberysu było powszechnym materiałem w stolarstwie i tokarstwie. Wyrabiano z niego elementy do mebli, przedmioty ozdobne, a z kory i korzeni otrzymywano złocisty wyciąg do barwienia włókien naturalnych: jedwabiu, lnu i bawełny, z soku owoców otrzymywano czerwony atrament. 

Konfitura z berberysu

Konfitura z berberysu będzie piękną i oryginalną ozdobą imieninowego tortu: 1 szklankę cukru zagotowujemy w bardzo małej ilości wody tak, aby cukier się rozpuścił, dodajemy 1 szklankę jagód berberysu i chwilę gotujemy a następnie zostawiamy pod przykryciem. Następnego dnia zgotowujemy jeszcze raz, mieszamy i znów pozostawiamy i tak przez 3 dni. Tak przygotowane owoce możemy wykorzystać od razu do dekoracji ciast bądź przechowywać w wyparzonym i zakręconym słoiczku.

Odwar z owoców berberysu

Składniki:

Suszone owoce                            15,0

Woda                                          200,0

Rozdrobnione owoce zalewamy wrzącą wodą. Ogrzewamy do wrzenia i gotujemy na niewielkim ogniu pod przykryciem około 3 min. Odstawiamy na 15 min, następnie przecedzamy. Pijemy 1/4 - 1/2  szklanki 2 do 3 razy dziennie.

Krem rozjaśniający z ekstraktem z owoców berberysu

Składniki: 

Euceryna                                                20,0

Gliceryna                                                 5,0

Olejek cytrynowy                                    1,0

Witamina E                                              1,0

Ekstrakt z owoców berberysu                70,0

Do naczynia z euceryną dodajemy glicerynę. Następnie powoli wlewamy uprzednio przygotowany ekstrakt, mieszając aż składniki całkowicie się połączą. Dodajemy witaminę E i olejek cytrynowy. Całość dokładnie mieszamy, a następnie przekładamy do pudełka i opisujemy.