Leksykon biologiczny pod redakcj� Czes�awa Jury i Haliny Krzanowskiej WIEDZA POWSZECHNA � WARSZAWA Noty encyklopedyczne napisali (w nawiasie skr�ty nazwisk) Andrzej Jasi�ski [A.J.], Czes�aw Jura [Cz-J.], Wincenty Kilarski [W.K.], Halina Krzanowska [H.K.], Adam Krzanowski [A.K.], Eugenia Poganowa [E.P.], Wies�awa Rudnicka [W.R.], Maria Sarnecka-Keller [M.S.-K.], Stanis�awa Stok�osowa [S.S.] Obwoluta, ok�adka, karta tytu�owa Andrzej Gosik Rysunki Adam Werka Redaktorzy Krystyna �abszowa Ewa Maria Szczepa�ska Redaktorzy techniczni Tadeusz Deskur, Janina Hammer Korektorzy Ma�gorzata Dzikowska, Halina Fertak, Maria Sielicka-Soroka Tytu� dotowany przez Ministra Edukacji Narodowej. i Copyright by Wydawnictwo "Wiedza Powszechna" Warszawa 1992 ISBN 83-214-0375-1 PRZEDMOWA Przyst�puj�c do opracowania Leksykonu redakcja stan�a przed trudnym zadaniem, musia�a dokona� ostrej selekcji. Spo�r�d dziesi�tk�w tysi�cy nazw i termin�w, u�ywanych w poUsIdm pi�miennictwie biologicznym, wybrano oko�o pi�ciu tysi�cy, Wyb�r stanowi wynik poszukiwa� takiego zestawu wiadomo�ci, kt�ry dawa�by mo�liwie pe�ny obraz osi�gni�� i kierunk�w rozwoju biologii. Zwr�cono szczeg�ln� uwag� na funkcjonowanie organizm�w, uwzgl�dniaj�c przede wszystkim terminy z zakresu morfologii, fizjologii, biochemii, genetyki, ewolucjonizmu, ekologii. Natomiast z zakresu systematyki uwzgl�dniono tylko te formy ro�lin i zwierz�t oraz jednostki systematyczne, kt�re by�y niezb�dne do przedstawienia problem�w og�lno-biologicznych. Leksykon zawiera tak�e pewn� ilo�� termin�w przestarza�ych, ale istotnych z punktu widzenia historycznego. Dobieraj�c has�a redakcja mia�a na uwadze przede wszystkim odbiorc�w poszukuj�cych wyj�ciowych poj�� z zakresu biologii. Nale�y si� jednak spodziewa�, �e Leksykon b�dzie s�u�y� tak�e studentom, nauczycielom i pocz�tkuj�cym badaczom. Has�a s� zr�nicowane co do d�ugo�ci. Najobszerniejsze, o charakterze przegl�dowym, dotycz� zagadnie� podstawowych, og�lnobiologicznych; has�a kr�tkie odnosz� si� do dziedzin szczeg�owych lub pokrewnych biologii. Wiadomo�ci starano si� tak opracowa�, a�eby by�y zrozumia�e dla odbiorcy nie posiadaj�cego wykszta�cenia biologicznego. Niekt�re, dotycz�ce np. biologii molekularnej, mog� jednak sprawia� pewne trudno�ci. Tego nie da�o si� unikn��, gdy� dyscypliny m�ode, kszta�tuj�ce dopiero swoje poj�cia, wymagaj� lepszego przygotowania. Ze wzgl�du na gwa�towny post�p w tych dziedzinach, za kt�rym nie nad��a� wieloletni cykl produkcyjny Leksykonu, umieszczono w nim tylko wiadomo�ci ugruntowane w dzie�ach podr�cznikowych. Nie by�o ju� mo�liwo�ci wprowadzenia wielu nowych termin�w, cz�sto nie przyswojonych jeszcze przez polskie pi�miennictwo, kt�re w ci�gu ostatnich lat wesz�y do literatury �wiatowej. Nie da�o si� te� uwzgl�dni� wszystkich zmian, jakim wci�� podlega nazewnictwo biologiczne, jak r�wnie� unikn�� r�nic w poziomie szczeg�owo�ci opracowania hase�. Jako zasad� przyj�to stosowanie polskich termin�w, a tak�e polskich nazw ro�lin i zwierz�t. Przy terminach pochodz�cych z j�zyk�w obcych, z wyj�tkiem nazw zwi�zk�w chemicznych, podano obja�nienia etymologiczne. Je�eli spolszczony wyraz brzmi identycznie jak �aci�ski lub grecki, w obja�nieniach tych nie powtarzano go, np. abortus <�ac.) ->� poronienie, gdy podobnie � podano oryginalne brzmienie, np. absorpcja <�ac. absorpt�o) -*� wch�anianie. Je�eli spolszczony wyraz pochodzi z j�zyka obcego wsp�czesnego, w obja�nieniach etymologicznych podano skr�t tego j�zyka, np. ancestralny <fr.) lub skr�t i oryginalne brzmienie. Formy �aci�skie wyraz�w has�owych b�d�cych nazwami polskimi ro�lin, zwierz�t, narz�d�w umieszczono za nazw� has�a oraz w tekstach nielicznych innych hase�. Wszystkie has�a u�o�one s� w porz�dku alfabetycznym. B 10 LOG l r7 M V PRZEDMOWA O kolejno�ci alfabetycznej hase� sk�adaj�cych si� z dw�ch lub wi�kszej liczby wyraz�w decyduje pierwszy wyraz, dopiero potem nast�pny, np. "jelito �lepe", "jelito-dyszne", a nie "jelitodyszne", "jelito �lepe". Zastosowano r�ne rodzaje odsy�aczy. Znak "�>-" umieszczony bezpo�rednio po nazwie has�a odsy�a Czytelnika do has�a, w kt�rym znajduje si� poszukiwana wiadomo��, np. abortus ��- poronienie. Ten sam znak "�>�" umieszczony przed jakim� s�owem kieruje Czytelnika do tak brzmi�cego has�a, w kt�rym mo�na znale�� uzupe�niaj�ce wyja�nienie. Skr�t "zob. te�" (zobacz te�) odsy�a Czytelnika do has�a z dodatkowymi informacjami na omawiany temat. Zamiast powtarza� w tek�cie has�a pe�ne brzmienie wyrazu has�owego stosuje si� jedynie pierwsz� jego liter�, np. "k." zamiast "kr�gos�up". Przy has�ach wielowyra-zowych u�ywa si� podobnych skr�t�w, np. "w.o." zamiast "walec osiowy". Redaktorzy dzi�kuj� wszystkim, kt�rzy przyczynili si� do powstania Leksykonu: Wydawnictwu Wiedza Powszechna, Autorom, Recenzentom, Kolegom, kt�rych grono jest zbyt liczne, aby mo�na ich by�o wymienia�. Szczeg�lnie wdzi�czni jeste�my Pani mgr Krystynie �abszowej, kt�ra z niezwyk�ym zaanga�owaniem i znajomo�ci� przedmiotu koordynowa�a wszystkie prace. Leksykon, b�d�cy pierwsz� tego typu publikacj� w Polsce, nie mo�e by� wolny od niedoci�gni��. Zwracamy si� do przysz�ych u�ytkownik�w Leksykonu, z pro�b� o nadsy�anie wszelkich uwag i propozycji pozwalaj�cych na doskonalenie jego nast�pnych wyda�. CZES�AW JURA i HAUNA KRZANOWSKA WYKAZ SKR�T�W ang. � angielski arab. � arabski f r. � francuski gr. � grecki hiszp. � hiszpa�ski hol. � holenderski �ac. � �aci�ski mai. � malajski maled. � malediwski n.-�ac. � nowo�aci�ski peruw. � peruwia�ski p�d. � po�udniowy, po�udnie p�n.�p�nocny, p�noc port. � portugalski rzecz. � rzeczownik s��w. � s�owia�ski syngal. � syngaleski �rdw.-�ac. � �redniowieczno�aci�ski �rodk. � �rodkowy wsch.�wschodni, wsch�d zach.�zachodni, zach�d liin{?iTmiiimmiiiiniii inni A. ..:-- _ " , -^ . . ^ ABIOTYCZNE CZYNNIKI A ABDOMINALNY <�ac. abdomen = brzuch) � l) brzuszny; 2) odw�okowy. [Cz.J.] ABERRACJE CHROMOSOMOWE <�ac. aber-ratio == zb��dzenie), mutacje chromosomowe � zmiany struktury chromosom�w spowodowane ich poprzecznym p�kaniem, a nast�pnie przemieszczaniem si� odcink�w chromosomowych. A.ch. powstaj� spontanicznie lub pod dzia�aniem czynnik�w zewn�trznych, np. promieni jonizuj�cych, mutagen�w chemicznych lub promieniowania nadfioletowego. Dziel� si� na cztery kategorie: deticjen-cje, duplikacje, inwersje i translokacje. D e -ficjencje polegaj� na ubytku (wypadni�ciu) ko�cowego lub innego (d e l e c j e) odcinka chromosomu i mog� prowadzi� do efekt�w letalnych. Duplikacje polegaj� na podwojeniu odcinka chromosomu. Daj� one widoczne efekty fenotypowe, a jednocze�nie stanowi� mechanizm zwi�kszania si� ilo�ci materia�u genetycznego w ewolucji organizm�w. Inwersje polegaj� na obr�ceniu odcinka chromosomu o 180�, np. je�eli normalny chromosom zawiera uk�ad gen�w ABCDEF, to po inwersji w obr�bie odcinka B�E uk�ad ten zmieni si� na AEDCBF. U heterozygoty pod wzgl�dem inwersji (u kt�rej jeden z homologicznych chromosom�w jest normalny, a drugi zawiera inwersj�) w czasie koniugacji chromosom�w w me-jozie wyst�puj� p�tle inwersyjne, kt�re utrudniaj� crossing over i powoduj� sta�e sprz�enie gen�w ze sob�. Translokacje polegaj� na wymianie odcink�w mi�dzy chro- mosomami niehomologicznymi albo nawet na z��czeniu si� ze sob� dwu chromosom�w (tzw. fuzje Robertsona). U heterozygoty pod wzgl�dem translokacji chromosomy o wzajemnie wymienionych odcinkach koniuguj� wsp�lnie, tworz�c sprz�one ze sob� uk�ady obejmuj�ce dwie (lub wi�cej) pary chromosom�w. Zale�nie od sposobu segregacji tych chromosom�w opr�cz gamet normalnych mog� powstawa� gamety niepe�nowarto�ciowe, w kt�rych wyst�puje brak lub nadmiar pewnych odcink�w chromosomowych, co powoduje obni�on� p�odno��. Translokacje prowadz� do zmian w sprz�eniach gen�w. Spokrewnione gatunki cz�sto r�ni� si� u�o�eniem gen�w w chromosomie, dotyczy to zw�aszcza inwersji i translokacji i pozwala �ledzi� drogi rozwojowe gatunk�w. Dlatego te� a.ch. wykorzystuje si� w badaniach ewolucyjnych. Zob. te�: heterozygota strukturalna; heterozygoty kompleksowe. [H.K.] ABIOGENEZA <gr. a- = przeczenie + MOS == �ycie + genesis = powstanie, pochodzenie) -�� samor�dztwo. ABIOTYCZNA STREFA <gr. a- == przeczenie + bfos = �ycie) � strefa pozbawiona �ycia wyst�puj�ca ponad �>� troposter� oraz w skorupie ziemskiej zasadniczo poni�ej 3 m, cho� korzenie ro�lin mog� si�ga� g��biej, a bakterie w pok�adach w�gla spotkano nawet poni�ej l km, w ropie naftowej za� na g��boko�ci 2�3 km. Zob. te�: kosmobiologia; aeroplankton. [A.K.] ABIOTYCZNE CZYNNIKI <gr. a- = przeczenie + bfos = �ycie) � elementy nieo�ywionego �rodowiska dzia�aj�ce na organizm. Nale�� tu czynniki klimatyczne (temperatura, �wiat�o, powietrze wraz z wahaniami jego wilgotno�ci i ci�nienia oraz pr�dami, a tak�e woda) oraz czynniki ->� edaficzne. [A.K.) ABISAL 10 ABISAL <gr. abi/ssos = g��bina) � strefa najg��bsza oceanu (-*� ocean�w i m�rz strefy), obejmuj�ca dno oceanu wraz z warstw� wody poni�ej g��boko�ci 1000�2000 m (r�ni autorzy r�nie wyznaczaj� t� granic�). A. pozbawiony jest �wiat�a i ro�lin, cechuje go niska temperatura i wysokie ci�nienie wody, a wi�c niekorzystne warunki �ycia. W zwi�zku z mi�kkim pod�o�em wiele organizm�w a. ma d�ugie odn�a, liczne kolce, wyrostki i inne przystosowania morfologiczne przeciwdzia�aj�ce grz�ni�ciu. Biocenoza a. sk�ada si� tylko z konsument�w i reducent�w, zale�nych po-karmowo od organizm�w pelagicznych. A. zamieszkuj� g�bki, jamoch�ony, robaki, sko- rupiaki, mi�czaki i szkariupnie. [A.K.] ABORTUS <�ac.> ->� poronienie. ABSCYSYNOWY KWAS -* regulatory wzrostu i rozwoju ro�lin. ABSORPCJA <�ac. dbsorpt�o) ->� wch�anianie. ACELOMATY <gr. a- = przeczenie + koilo-ma = zag��bienie, jama) ->� bezjamowce. ACETABULABIA zielenice. ACETABULUM <�ac. acetabulluTO = naczynie na ocet) � l) rodzaj prostej przyssawki u przywr, tasiemc�w i pijawek, w formie...
kornelinski