RZYMSKIE SYSTEMATYZACJE PRAWA PRYWATNEGO
Systematyka ustawy XII tablic
Po długich walkach plebejuszy z patrycjuszami o spisanie prawa w 451 r. p.n.e. wybrano 10-cio osobowy zespół - decemwirów. W pierwszym roku urzędowania zespołu spisano 10 tablic, a w następnym 2. Ustawa ta zajmowała się przede wszystkim prawem publicznym. Proces wtedy odbywał się w ciągu 1 dnia. Sędzia pisał wyrok ostateczny bez uzasadnienia (proces rzymski toczył się w dwu fazach: in iure i apud iudicem)
- I-III – prawo procesowe;
- IV i częściowo V – wewnętrzna organizacja rodziny rzymskiej, np. zakaz trzykrotnej sprzedaży syna przez ojca;
- V – spadkobranie, dziedziczenie ustawowe, testamentowe, wg pokrewieństwa agnacyjnego;
- VI – stosunki gospodarcze między rodzinami rzymskimi;
- VII – prawa sąsiedzkie, np. zakaz zmiany naturalnego spływu wody deszczowej, który mógłby szkodzić sąsiadowi;
- VIII – przestępstwa naruszające interes obywatela;
- IX-X – niektóre normy prawa sakralnego i publicznego;
- XI-XII – normy uzupełniające.
Systematyka edyktowa
Edykty pretorskie - akty te wywodziły się z bieżącej działalności pretora, jako urzędnika przygotowującego post. sądowe. Choć mało przejrzysta systematyka, miała dużą popularność (np. Codex Theodosianus, Digesta i Codex Justyniana).
Edykt składał się z części:
1 – zasady dotyczące zakresu działania pretora i postępowania przed jego urzędem
2 i 3 – przedstawiały przypadki udzielenia przez pretora ochrony prawnej
4 – sposoby egzekwowania orzeczeń sądowych
5 – przypadki udzielenia ochrony w trybie pozaprocesowym.
Systematyka naukowa
→ Systematyka Cycerona
- był zwolennikiem systematyki poprzez podziały prawa na niewielkie kawałki, które ulegałyby kolejnym podziałom aż do elementów łatwych do opisania i zdefiniowania. W swych rozważaniach nawiązywał do filozofii Arystotelesa oraz do zasad retoryki.
→ Systematyka Instytucji Gaiusa
- podstawowy podział na persones, res, actiones i kolejne podziały.
Systematyka pandektowa
- wykształcona w XVIII i XIX w
- oparta na wyodrębnieniu części ogólnej i części szczególnej prawa cywilnego.
ŹRÓDŁA PRAWA
Periodyzacja prawa rzymskiego
Rozwój prawa nie pokrywa się z rozwojem państwa. Od 753 r p.n.e. (tradycyjnie przyjęta data założenia Rzymu) do śmierci Justyniana I (565 r n.e.) państwo rzymskie przybierało różne formy ustrojowe.
Ustrój polityczny
- królestwo – od 753 r. p.n.e. do 509 r. p.n.e.
- republika – od 509 r. p.n.e. do 27 r. p.n.e.
* wczesna – do IV w p.n.e.
* późna – od IV w p.n.e.
- pryncypat – od 27 r. p.n.e. do 283/3 r. n.e. (reformy Dioklecjana)
- dominat – od 283/4 r n.e. do 476 r n.e.
Rozwój prawa
- prawo archaiczne – od 753 r p.n.e. do połowy III w p.n.e. (do pierwszej wojny punickiej w 264 r. p.n.e.)
- prawo przedklasyczne – od 2-giej połowy III w. p.n.e. do końca republiki
- prawo klasyczne – od początków pryncypatu do objęcia władzy przez cesarza Dioklecjana (koniec dynastii Sewerów)
- prawo poklasyczne – od Dioklecjana do 476 r n.e.
* prawo justyniańskie – 527-565 r. n.e.
Źródła prawa w okresie archaicznym
- Zwyczaj (mos, mos maiorum) – z niego wywodziło się wiele ważnych instytucji, np. ius vitae ac necis, zakaz darowizn między małżonkami, zakaz małżeństw między krewnymi itp. Z biegiem czasu zwyczaj przekształcam się w prawo zwyczajowe, które z kolei przejmowane było przez prawo stanowione.
- Leges regiae (ius Papirianum) – ustawy królewskie, zebrane przez najwyższego kapłana Papiriusa. Obecnie uważa się, że jest to prawo spisane w okresie wczesnej republiki o nadanej nazwie zwiększającej ich autorytet.
- Ustawa XII tablic (lex duedecim tabularum) – uchwalona w latach 450-451 p.n.e., wymuszona przez plebejuszy, domagających się spisania prawa. Prawa te zdaniem Liwiusza był „fons omnis publici privatique iuris”). Ustawa nigdy formalnie nieuchylona. Prawo kazuistyczne, formalne, dotyczące tylko obywateli rzymskich.
- Leges i plebiscita – uchwały zgromadzeń ludowych i plebejskich.
* Tryb uchwałodawczy – Z wnioskiem o jej uchwalenie występował urzędnik (pretor, konsul, dyktator), pytając zgromadzonych, czy przyjmują jego projekt (rogatio). Głosowanie było początkowo jawne, później tajne. Przyjęta ustawa wymagała początkowo zatwierdzenia przez senat.
* Tekst ustaw składał się: praescriptio (imię wnioskodawcy, datę i inne uchwalenia); rogatio (właściwa część ustawy); sanctio.
* Leges rogatae – uchwały zgromadzeń ludowych. Leges datae – akty wydawane przez magistraty na mocy upoważnienia zgromadzenia ludowego lub senatu.
* Dwie ustawy dotyczące tej samej materii, gdy się uzupełniały łączono, np. lex Iulia et Papia
* Lex posterior derogat priori
* lex retro non agit – wyrażona w konstytucjach Teodozjusza II i Walentyniana III.
* Lex Hortensia w 287 r p.n.e. zrównała plebiscyty i uchwały. Plebiscyty od tej pory zaczęły odgrywać podstawową rolę.
- Interpretacja ustawy XII tablic i początki rzymskiej jurysprudencji
* początkowo zajmowali się interpretacją pontyfikowie wraz z pontifex maximus, którzy oprócz ceremonii religijnych, zajmowali się układaniem kalendarza, wyznaczaniem dni, w których można dokonywać czynności prawnych, znali formuły legis actiones i zajmowali się rozwiązywaniem sporów.
* stosowano wykładnię rozszerzającą.
* od 304 r p.n.e. gdy pontifex maximus Flavius ogłosił formuły legis actiones i kalendarza prawny prawo stawało się dostępne również dla osób z poza kolegium pontyfików.
* od ok. 250 r pierwszy plebejski pontifex maximus Tiberius Coruncanius zaczął publicznie objaśniać prawo.
Źródła prawa w okresie przedklasycznym
- Edykty urzędników (ius honorarium)
* leges rzadko zajmowały się prawem prywatnym
* wraz z rozwojem i ekspansją państwa tworzono urzędników mających kompetencje do tworzenia prawa. Najważniejsi z nich to pretor miejski (od 367 r p.n.e.), pretor dla peregrynów (od 242 r p.n.e.).
* pretor obejmując urząd ogłaszał swój edykt (edictum pepertuum) i choć teoretycznie nie był związany przepisami edyktu poprzednik, to w praktyce przejmowano przepisy, które się sprawdziły, uzupełniając je i zmieniając w miarę potrzeby.
* od czasu lex Cornelia de edictis (67 r p.n.e.) pretorzy byli związani swoim edyktem
* W odniesieniu do ius civile prawo pretorskie spełniało trzy funkcje:
→ adiuvere – wspomagać realizację ius civile, np. ogłaszał sposób objęcia spadku przez heres extraneus.
→ supplere – uzupełniać ius civile, np. udzielenie skargi tym stosunkom, które powstały wraz z rozwojem obrotu gospodarczego, a nie były uwzględnione przez ius civile.
→ corrigere – poprawiać niesłuszne zdaniem pretora normy ius civile, np. nowy porządek dziedziczenia, exceptio w przypadku dolus i metus.
- Wpływ jurystów na rozwój i doskonalenie prawa
* nie były jeszcze źródłami prawa, to jednak pretorzy i inni urzędnicy, sami nie będąc często prawnikami, opierali się na radach i wskazówkach jurystów
* juryści (zwani później veteres) zajmowali się działalnością praktyczną, którą Cycero określił:
→ cavere – układnie formularzy aktów prawnych, np. cautio Muciana, stipulatio Aquiliana.
→ agere – udzielanie pomocy stronom w toczącym się procesie, układanie formularzy procesowych.
→ respondere – udzielanie porad prawnych tak sędziom, magistraturom jak i osobom prywatnym. Ten rodzaj działalności nabrał z czasem ogromnego znaczenia.
* Sextus Aelius Catus – uważany za twórcę jurysprudencji jako nauki; autor Tripertita – spisane ok. 200 r p.n.e. – składało się z 3 części – tekst ustawy XII tablic, interpretacja ustawy, formuły legis actiones.
* w II w p.n.e. – Manlius Manilius, Marcus Iunius Brutus i Publius Macius Scaevola → dali podstawy prawu cywilnemu
* w I w p.n.e. – pierwsze próby systematyzacji prawa
* pod koniec okresu przedklasycznego – Marcius Quintus Scaevola → autor dzieła Ius civile (pierwsze systematyczne ujęcie ius civile), autor cautio Muciana. Jego uczeń – Aquilius Gallus – twórca actio doli i stipulatio Aquiliana...
noemi_chomik22