rzym_prawo_spadkowe.doc

PRAWO SPADKOWE

I. ZASADY OGÓLNE

Teorie o pochodzeniu spadkobrania:

1.      spadkobierca wstępował w suwerenną władzę nad grupą rodzinną lub rodową. Testament byłby wskazaniem zastępcy naczelnika rodu. (P. Bonfante)

2.      dziedziczenie testamentowe ukształtowało się jako konsekwencja przyznania osobie prywatnej swobody testowania, dopuszczając możliwość przekazania majątku osobie spoza rodziny. Jest to okres ustawy XII tablic. (S. Perozzi).

Succedere – zając miejsce poprzednio zajmowane przez inną osobę lub rzecz, a w szczególności wstąpić w miejsce lub prawo zmarłego (in ius defuncti).

Hereditas nihil aliud est, quam successio in universum ius quod defunctus habuerit – dziedziczenie jest niczym innym jak następstwem ogólnym w sytuację prawną, którą miał zmarły. (D. 50, 17, 62) Successio mortis causa ex iure civili.

Dziedziczenie – wejście jednej lub więcej osób w ogół stosunków prawno – majątkowych po zmarłym. Dziedziczenie jest następstwem ogólnym - successio universalis (sukcesja uniwersalna). Przy następstwie ogólnym obejmuje dziedzic wszystkie wierzytelności i długi spadkodawcy, które tworzą jedność majątkową i przechodzą na niego w całości. Dziedziców może być kilku – na każdego z nich przypada wtedy pewna oznaczona lub równa część spadku. Każdy z współdziedziców (coheredes) staje się w zakresie swojej części ogólnym następcą spadkodawcy.

-        dziedziczenie testamentowe ma pierwszeństwo przed beztestamentowym (wykluczanie się wzajemne tych rodzajów dziedziczenia.

-        spadek zlewa się z majątkiem dziedzica – nowa całość majątkowa – dziedzic odpowiada własnym majakiem za długi spadkowe.

Spadek – cały majątek zmarłego, wszystkie jego stosunki majątkowe. Spadek obejmuje wszystkie stosunki prawne o wartości majątkowej – wierzytelności, długi, prawa rzeczowe. W momencie śmierci gasły jedynie uprawnienia wynikające z prawa rodzinnego (patria potestas, tutela, manus) oraz uprawnienia czysto osobiste (wierzytelności z niektórych deliktów dochodzone z pomocą actiones vindictam spirantes), służebności osobiste oraz zobowiązania uiszczenia kary z tytułu popełnionego deliktu. W prawie archaicznym na spadkobiercę przechodziły też prawa i obowiązki sakralne (sacra familiaria).

Heres – successor mortis causa ex iure civili.

Bonorum possessio – dziedziczenie lub spadek wedle prawa pretorskiego. Przekazane przez pretora posiadanie majątku spadkowego osobie będącej w miejscu heredes (heredes loco). Pretor traktował pewne osoby jak heredes i chronił je (czasem nawet przed heredes).

Geneza powstania bonorum posesssio to kwestia sporna. Według jednym powstała ze względu na to, iż tytuł heres otrzymywały jedynie osoby będące pod władzą spadkodawcy, a dalsi krewni otrzymywali tylko majątek (familiam habeto) i musieli prosić pretora o wprowadzenie ich w posiadanie majątku. (iuris civilis adiuvandi gratia). Druga koncepcja głosi, że bonorum possesio ze względu na spory miedzy dziedzicami, którzy pretendowali do spadku na podstawie ius civile. Wtedy pretor dawał posiadanie stronie, która miała największe szanse na wygraną. Według trzeciej koncepcji bonorum possessio powstała ze względu na częste występowanie hereditas iacens (spadek leżący), którym jednak należało zarządzać. W takich przypadkach pretor udzielał bonorum possessio osobom, które zasługiwały na takie uwzględnienie (np. emancypowany syn). – iuris civilis supplendi gratia.

-        bonorum possessor nie był sukcesorem uniwersalnym.

-        był posiadaczem poszczególnych rzeczy spadkowych, które mógł zasiedzieć (usucapio pro herede)

-        chronił go pretor udzielając interdictum quorum bonorum oraz skargi z zastosowaniem fikcji.

-        w okresie poklasycznym zaciera się różnica między heredes a bonorum possessorem.

Bonorum possesio cum re – ostateczna

Bonorum possesio sine re – tymczasowa – gdy bonorum possessor musiał ustąpić wobec heres.

Bonorum possessor – successor mortis causa ex iure pretorio.

Związki między dziedziczeniem pretorskim a cywilnym

-        adiuvandi iuris civilis gratia – gdy bonorum possessio udzielone było heres.

-        supplendi iuris civilis gratia – gdy bonorum possessio udzielone było komuś spoza kręgu sui heredes, w razie ich braku.

-        corrigendi iuris civilis gratia – gdy bonorum possessor udzielone było komuś spoza heres, nawet gdy oni występowali (np. dla emancypowanego syna)

II. DZIEDZICZENIE TESTAMENTOWE

Testament

-        jest to jednostronne, odwołalne, osobiście złożone rozporządzenie ostatniej woli na wypadek śmierci, zawierające ustanowienie dziedzica.

-        czynność abstrakcyjna.

-        niewymagana zgoda dziedzica.

-        wola testatora mogła być zmieniona w każdej chwili.

-        swoboda testowania → wszystkie ograniczenia podjęte dobrowolnie przez testatora nie są dla niego wiążące. Umowa dotycząca dziedziczenia była nieważna, bo była contra bonos mores.

-        Przy dziedziczeniu odróżnia się dwa momenty: chwilę powołania do spadku (delatio) i chwilę nabycia spadku (acquistio hereditatis).

-        Testament musiał zawierać hereditias institutio – ustanowienie dziedzica

*   w języku łacińskim w formie rozkazującej, w pierwszych słowach testamentu. Zmieniło się to dopiero w okresie poklasycznym, Wtedy też nie było konieczności zachowania kolejności.

*   szkoła prokuliańska uważała, że ustanowienie tutora może poprzedzać ustanowienie dziedzica.

*   dziedzic musiał być wyraźnie wskazany (nominatim) – po imieniu lub innym jednoznacznym określeniem → dlatego nie można było ustanowić dziedzicem osób prawnych aż do okresu poklasycznego.

*   dziedzic musiał być ustanowiony do całości spadku, a nie ex re certa (do określonych przedmiotów). Początkowo, jeśli ustanowiono dziedzica tylko do pewnych rzeczy (np. domu) taki testament uważano za nieważny. Z biegiem czasu praktyka (za Aquiliusa Gallusa) poszła jednak za utrzymaniem w mocy testamentu (favor testamenti), a wszelkie takie postanowienia traktowano jako niedodane. W prawie poklasycznym w przypadku ustanowienia większej liczny heredes traktowane taki postanowienia jako wskazówki przy podziale spadku na podstawie actio familie erciscundae. Wyjątki od tej zasady – testament żołnierski i tzw. dziedziczenie przeciwtestamentowe.

*   Nie można było ustanowić dziedzica z dodaniem warunku lub terminu rozwiązującego → Semel heres semper heres.

*   Można było ustanowić nasciturusa jako dziedzica.

-        Dziedzica można było ustanowić pod warunkiem zawieszającym. → Substitutio vulgaris (substytucja pospolita) – ustanowienie kilku stopni dziedziczenia na wypadek, gdyby pierwszy (institutus) nie mógł przyjąć spadku. Zazwyczaj na końcu ustanawiano dziedzicem niewolnika, obdarzając go jednocześnie wolnością. Można było ustanowić jednego substytuta albo wielu dla jednego albo wielu dziedziców.

*   Substitutio pipillaris – ustanowienie substytuta dla niedojrzałego dziecka. W razie jego śmierci substytut stawał się dziedzicem. → causa Curiana – I w p.n.e. Sceavola vs. retor Crassus – ustanowienie substytuta dla nasciturusa, który nie przyszedł na świat (żona nie była w ciąży). Wygrała interpretacja retora, za utrzymaniem testamentu – wola testatora (favor testamenti) – pominięcie dziedziców ustawowych.

*   Substitutio quasi pupillaris – gdy dziedzicem był chory umysłowo. Jego substytut otrzymywał spadek, jeśli dziedzic umarł nie wracając do władz umysłowych.

*   Substitutio pupillaris i quasi pupillaris to jedyne przypadki ustanowienie spadkobiercy dla osoby trzeciej.

-        cautio Muciana – Sceavola – sprawa legatu dla żony pod warunkiem potestatywnym ujemnym (stwierdzenie o jego spełnieniu możliwe dopiero po śmierci legatariuszki) – pozostanie we wdowieństwie. Można było otrzymać legat, jeśli przyrzekło się stypulacyjnie, że odda się przysporzenie w momencie działania sprzecznego z warunkiem. W drodze analogii stosowano również w przypadku dziedzica. Potwierdzone konstytucją Piusa.

-        inne postanowienia w testamencie – wyzwolenie niewolników, cząstkowe przysporzenia (legaty i fideikomisy), powołanie opiekunów, darowizny na wypadek śmierci oraz rozmaite polecenia (modus).

-        Lex Iulia de vicesima hereditatum z czasów Augusta wprowadziła podatek spadkowy – 5%.

Rodzaje testamentów:

Prawo XII tablic:

Dwa najstarsze testamenty publiczne:

1.      Testament in comittis calatis – sporządzano go podobnie jak adrogację za pomocą dekretu (uchwała wzorowana na lex) comitia calata na wniosek pontificis maximi. Ponieważ wniosek był sporządzony przez kapłana miał on ogromny wpływ na sporządzenie testamentu. Testator musiał liczyć się z jego zdaniem, ponieważ mógł on odmówić postawienia wniosku na zgromadzeniu ludowym, które odbywało się dwa razy do roku.

2.      Testament in procinctu – był testamentem żołnierza przed gotowym do boju wojskiem. Prawdopodobnie wyodrębnił się z testamentum comittis calatis. Zniknął za Sulli w I w p.n.e.

→ obu testamentów dokonywano po dokonaniu auspicii.

Czasy późniejsze:

1.      Testamentum per aes et libram – testament prywatny. Testator dokonywał mancipatio familie polegającej na rozporządzeniu całym majątkiem na rzecz powiernika (familie emptor) wstępującego w miejsce spadkobiercy (heredis loco). W dołączonej do mancipatio ustnej nuncupatio testator jednostronnie rozporządzał, kto po jego śmierci otrzyma spadek.

-        w późnej republice większego znaczenia nabrała nuncupatio.

-        w praktyce rozporządzenia zawarte w nuncupatio ujmowano w formę pisemną tak dla lepszego dowodu, jak i dla zachowania woli testatora w tajemnicy. Ustna nuncupatio ograniczała się do oświadczenia świadkom, że sporządzony testament zawiera ostatnią wolę testatora (...