autystyk, praca z niepełnosprawnym.doc

Jednym z głównych założeń w rewalidacji dziecka autystycznego jest wprowadzenie go w pewne struktury przestrzenno – czasowe, które umożliwiają podejmowanie oddziaływań terapeutyczno – edukacyjnych. W ich skład wchodzi pięć elementów.

Podstawy organizacji i postępowania terapeutycznego z dzieckiem autystycznym.

Jednym z głównych założeń w rewalidacji dziecka autystycznego jest wprowadzenie go w pewne struktury przestrzenno – czasowe, które umożliwiają podejmowanie oddziaływań terapeutyczno – edukacyjnych. W ich skład wchodzi pięć elementów. Pierwszy z nich to strukturyzacja przestrzeni, w której dziecko się porusza. Sala bądź sale w których odbywają się zajęcia powinny być zawsze te same. Dziecko musi posiadać swoje własne miejsce do pracy. Wyposażenie sali powinno być skromne i stabilne. W miarę postępów rewalidacyjnych przestrzeń po której porusza się dziecko, może być wzbogacona o nowe elementy. Każdy z nich powinien być wprowadzony przy współudziale dziecka. Ze strukturyzacją przestrzeni wiąże się ponadto stałość miejsca podczas spożywania posiłków, posiadanie własnej półki, wieszaka , szafki.

Drugim elementem strukturyzacji jest organizacja czasu. Charakter i kolejność zajęć na początku terapii powinny być stałe. Dziecko należy zapoznać z planem dnia. Jeśli nie czyta, można wprowadzić obrazkowy lub piktogramowy rozkład zajęć. Możemy poprzedzić zajęcia określonym sygnałem dźwiękowym, zapachem

Trzecim elementem strukturyzacji jest przestrzeganie, aby z dzieckiem pracowały te same osoby. Wprowadzając strukturyzację należy jasno i wyraźnie określić zasady współżycia, których dziecko musi przestrzegać, jak i sposoby zachowania, które są akceptowane. Dziecko musi wiedzieć, że pewnych granic nie może przekroczyć, np.: że nie wolno pluć na inne osoby, posiłki należy zjadać siedząc przy stole itp.

Ze strukturyzacją łączą się jeszcze dwa elementy: język i przedmioty, którymi się posługujemy. Język powinien być jasny, zaś wypowiedzi krótkie, bez zbędnych „ozdobników”. Również ton naszej wypowiedzi winien być jednoznaczny, nie pozostawiający cienia wątpliwości o co nam chodzi. Poza tym dziecko powinno wiedzieć, że każdy przedmiot ma określone przeznaczenie i od początku terapii powinno się wprowadzać jednoznaczność. Np.: jeśli talerz służy do jedzenia, to nie należy go przeznaczać do zabawy.

Poniżej przedstawię kolejność etapów oddziaływań terapeutyczno – edukacyjnych przez które dziecko musi przejeść niezależnie od wieku rozwojowego.

Etap I – Pobudzanie zmysłów.

Generalnie można powiedzieć, że dziecko autystyczne jest w stanie ciągłego nadpobudzenia spowodowanego nadzwyczajną wrażliwością na zmysłową stymulację. Większość dzieci autystycznych znalazła pewne sobie właściwe sposoby uspokajania siebie, izolowania się od sterogennych bodźców. Niektóre z nich kołyszą się rytmicznie, zatykają uszy, zasłaniają oczy itp. Jedną z dróg pomocnych dziecku autystycznemu jest stymulacja prawidłowego rozwoju percepcji.

Celem stymulacji w obszarze dotyku jest rozwinięcie u dziecka globalnego odczuwania bodźców dotykowych, jak i różnicowania poszczególnych bodźców. Aby ten cel osiągnąć należy:

· Nacierać ciało dziecka szorstkim ręcznikiem, szczotkować dość twardą szczotką, pędzlem, gąbką

· Stosować do stymulacji materiały o różnej strukturze powierzchniowej

· Dostarczać ciepłych i zimnych bodźców (Termofory, lód, nadmuch ciepłym powietrzem)

· Używać wibratorów do stymulacji skóry

· Nacierać ciało emulsją

· Stosować masaż twarzy, opukiwanie ust

· Wprowadzać suchą kąpiel w piłeczkach

Wskazane jest dostarczanie dziecku wrażeń głębokich pozwalających zrozumieć położenie poszczególnych części ciała w stosunku do siebie:

· Głębokie uciski dłoni, stóp, obręczy górnej klatki piersiowej, pleców, kręgosłupa.

· Nacisk na poszczególne części ciała przy pomocy piłki lekarskiej, materaca, ciężarków, własnego ciała

· Ściąganie i rozciąganie stawów

Stymulacja w obszarze słyszenia obejmuje:

· Stymulacje przewodzenia kostnego

· Śpiewanie piosenek, rytmizowanie, huśtanie dziecka

· Obracanie na krześle obrotowym, kulanie po podłodze

· Zwisy głowy w leżeniu na krześle, na brzuchu i na plecach

· Poddawanie dziecka działaniu różnorodnych dźwięków – krótkie, ostre, nagłe, słuchanie taśm z nagraniami różnych efektów akustycznych, słuchanie taśmy z nagraną skalą tonów od 10 hz d 4 hz, słuchanie przez słuchawki.

Należy w tym miejscu przypomnieć, że niezależnie od tego co robimy lub polecamy dziecku zrobić zawsze mówimy do niego.

Stymulacja smakowa i węchowa polega na:

· Podawaniu dziecku na zmianę artykułów spożywczych o przeciwnych smakach

· Zapoznawaniu dziecka z różnymi zapachami

Jeśli stwierdzimy potrzebę wprowadzenia powyższej stymulacji, należy ustalić jej parametry: częstotliwość, intensywność i czas oddziaływania.

Stymulacja alternatywna.

Przy występujących zachowaniach autoagresywnych (bicie się po głowie, ssanie kciuka), wynikających najczęściej z próby zablokowania dopływających bodźców zewnętrznych – należy stosować odwrażliwianie tych części ciała. Bodziec alternatywny nie może być stosowany bezpośrednio po zachowaniu autoagresywnych, gdyż byłby odczytywany jako nagroda za to zachowanie. Stymulacją alternatywną obniżającą poziom autoagresji czy też stereotypowych zachowań może być silny nacisk na ciało z dwóch stron, co spowoduje obniżeni e poziomu pobudzenia nerwowego zmniejszy napięcie mięśniowe, zwolni tempo. Stałość i regularność tych metod zapewni dziecku poczucie bezpieczeństwa.

Etap II - Integracja zmysłowo – ruchowa

Najwięcej wrażeń zmysłowych dociera do mózgu z naszego ciała – poczucie pozycji w przestrzeni, wiedza gdzie znajduje się tułów i poszczególne części ciała i co one robią, wrażenia skórne pochodzące z kontaktu z ubraniem, innymi ludźmi, przedmiotami. Dzieci autystyczne wydają się być niezdolne do organizowania i „obróbki” tych odczuć, nie koordynują ich z doznaniami węchowymi i smakowymi. Może występować wyjątkowa wrażliwość na hałas lub dotyk. Inne dzieci mogą być niewrażliwe na ból, a jednocześnie nadwrażliwe na delikatne dotykanie – lub odwrotnie. Pierwszym etapem w procesie integracji zmysłowej jest pobudzanie pojedynczych zmysłów do prawidłowego funkcjonowania. Właściwe zrehabilitowanie poszczególnych zmysłów pozwoli przejść do stadium integracji sensoryczno – motorycznej

Etap III – Poznanie i rozumienie swojego ciała.

Bardzo ważnym zadaniem dla nauczyciela terapeuty jest wypracowanie u dziecka autystycznego prawidłowej somatognozji, czyli poczucia i poznania własnego ciała oraz jego miejsca w przestrzeni. Poprzez dostarczanie dziecku bodźców czuciowych, kinestetycznych, wzrokowo – słuchowych i innych pomagamy mu zrozumieć, że jego ciało ma górę i dół, że ma dwie strony – lewą i prawą, posiada oś, wyrabiamy poczucie pionowości ciała. Nauka poznawania i rozumienia własnego ciała przez dziecko autystyczne powinna przebiegać zgodnie z następującymi etapami:

· Odczuwa i rozumie oś ciała wraz z pojęciami góra – dół i odwrotnie

· Odczucia obręczy górnej i dolnej

· Poznawanie nadgarstka i palców

Następnie możemy przejść do takich pojęć jak strony lewa, prawa oraz poznawanie stosunków przestrzennych – przed, obok, nad, pod, za.

Zestaw ćwiczeń służących poznaniu i rozumieniu własnego ciała powinien być bardzo starannie dobrany do wieku fizycznego dziecka, do jego możliwości i potrzeb. Może obejmować następujące ćwiczenia:

· chodzenie na czworakach, kulanie, podciąganie się do przodu na brzuchu, przechodzenie z pozycji siedzącej do stojącej i odwrotnie, leżenie na plecach i odpychanie się stopami, podciąganie się wzdłuż liny

· ćwiczenia z przyrządami – chodzenie po ławeczce gimnastycznej, po równoważni, wchodzenie i schodzenie po pochylni, wchodzenie na drabinki, chodzenie w poziomie po drabinkach gimnastycznych

· ćwiczenia siłowe, zwisy na drabinkach, zabawy z piłką lekarską, przeciąganie liny

Ćwiczenia te mogą rozszerzone i uzupełnione zajęciami na basenie, hipoterapią, zajęciami muzyczno – ruchowymi czy elementami terapii Veroniki Sherbone.

Etap IV – Wypracowanie gotowości do nauki.

Kiedy już poznamy dobrze dziecko, jego sposoby reagowania na nowe sytuacje, kiedy poznamy i potrafimy panować nad jego „dziwacznymi” zachowaniami, możemy przystąpić do pierwszego etapu nauki. Obejmuje on nauczenie koncentrowania wzroku na wybranej czynności i naśladownictwo. Na początku wybieramy proste zajęcia, których dziecko szybko się nauczy – proste wtykanki, koraliki, nawlekanki. Wskazana jest wykorzystanie substancji przekształcalnych( glina, ciasto, plastelina, woda). Ponieważ dziecko autystyczne nie ma potrzeby nawiązywania kontaktu z drugą osobą, na początku terapii inicjatywę przejmuje terapeuta. Można stosować metodę odzwierciedlania ruchów dziecka lub włączać się do jego stereotypowych zachowań, naśladować jego dźwięki. Jest to początek porozumiewania się z dzieckiem tym kanałem, który jest najbardziej drożny. Nawiązanie kontaktów pomiędzy dorosłym, a dzieckiem jest podstawą do wyzwolenia czynności badawczych.

Większość dzieci cechuje upośledzenie w stopniu umiarkowanym i znacznym, dlatego często zachodzi potrzeba szukania lub opracowania takiego programu, który pozwoliłby rozpocząć pracę na poziomie rozwoju małego dziecka. Każdy nauczyciel terapeuta jest zobowiązany opracować indywidualny program terapii z uwzględnieniem możliwości dziecka.

Etap V – Edukacja elementarna.

Po przejściu czterech pierwszych etapów przechodzimy do etapu szerzej rozumianej edukacji. Na te edukację należy spojrzeć w aspekcie umiejętności funkcjonalnych. Rozwijamy umiejętności w sześciu podstawowych zakresach: socjalizacja, samodzielność i samoobsluga, motoryka mała, motoryka duża, funkcje poznawcze i komunikacja. Wszystkie umiejętności winne być ukierunkowane na ich praktyczną stronę. Starać się należy o taki rozwój dziecka, aby w przyszłości potrafiło ono żyć w miarę samodzielnie lub z minimalną pomocą innych osób. Oczywiście są też dzieci, które ze względu na rozległe uszkodzenia będą ciągle potrzebowały osoby drugiej – ich edukacja powinna być skierowana na kształtowanie umiejętności komunikowania swoich potrzeb. Wypracowanie poszczególnych umiejętności należy rozłożyć na małe etapy i konsekwentnie wykonywana w ten sam sposób. Osiągnięcie poszczególnych etapów pozwoli osiągnąć oczekiwaną sprawność.

Oto przykłady osiągniętych umiejętności w poszczególnych zakresach.

Socjalizacja:

· Reaguje na swoje imię

· Współuczestniczy w zabawach z dorosłymi i rówieśnikami

· Naśladuje innych w zabawie

· Sygnalizuje swoje potrzeby

Samodzielność i samoobsługa:

· Umiejętność gryzienia potraw

· Potrafi posługiwać się sztućcami, pije z kubka

· Myje ręce i twarz, współuczestniczy w ubieraniu się, a niektóre rzeczy ubiera samodzielnie

· Sygnalizuje potrzeby fizjologiczne i korzysta z WC

· Samodzielnie zjada posiłki, myje się, obsługuje się przy stole

· Umie utrzymać porządek wokół siebie, ubiera się zgodnie z pogodą

Mała motoryka:

· Badanie(poznawanie przed

· miotów) wielozmysłowo

· śledzenie wzrokiem ruchów ręki, chwytanie i upuszczanie przedmiotów, chwyt pęsetowy

· Układanie i wyjmowanie przedmiotów z pojemnika

· Układanie wtykanek, nakładanie krążków na patyk, nawlekanie koralików

· Gryzmolenie na papierze, stawianie znaków ołówkiem, rysowanie linii poziomej i pionowej

· Przerzucanie stronic w książce, nakręcanie zabawek

· Posługiwanie się nożycami, klejem, spinaczem

· Uzupełnianie rysunków postaci ludzkiej

· Praca z masami plastycznymi

Motoryka duża:

· Samodzielne siedzenie, stanie

· Umiejętność przechodzenia z pozycji na plecach do pozycji na brzuchu i odwrotnie

· Chodzenie na czworakach, chwytanie przedmiotów jedną ręką w pozycji na czworakach

· Chwytanie piłki, turlanie jej, rzucanie, kopanie

· Omijanie przeszkód, przechodzenie pod nimi nad nimi

· Lokalizowanie przedmiotów codziennego użytku

· Chodzenie po schodach

· Samodzielne chodzenie stawianie stop na przemian

· Bieganie, chodzenie na palcach, podskakiwanie w miejscu

Funkcje poznawcze:

· Wyrobienie zainteresowań przedmiotami

· Badanie różnych substancji

· Bawienie się zabawkami zgodnie z ich przeznaczeniem

· Dobieranie wg kształtu, wielkości, koloru, materiału z jakiego są wykonane

· Dotykanie, wskazywanie przedmiotów na polecenie

· Rozróżnianie pojęć: ciepło – zimno, mokro – sucho, twardo – miękko

· Składanie elementów w całość

· Tworzenie zbiorów wg kategorii

· Układanie klocków przedmiotów wg wzoru

· Porównywanie i rozróżnianie dźwięków

· Rozróżnianie stron – prawa, lewa

· Rozróżnianie smaków –gorzki, słodki, kwaśny, słony

· Porządkowanie przedmiotów wg wielkości, szerokości, długości

· Wskazywanie początku, środka, końca, rozróżnianie całości, połowy

· Opanowanie pojęć ilości(mało, dużo, kilka, kawałek), długości(krótki, szeroki, daleki), wymiaru(wielki, drobny, gruby, pusty, pełny), wagi(ciężki, lekki), czasu, kształtu.

Komunikacja:

Przystępując do nauki komunikowania się należy pamiętać, że u większości dzieci występuje myślenie wizualne, dlatego do opisywania pojęć używamy konkretów lub symboli wizualnych. Dzieci autystyczne mają trudności z zapamiętaniem sekwencji lub zestawu instrukcji słownych. Dlatego w pierwszej kolejności należy stosować instrukcję pisaną(dla czytających), symboliczną(piktogramy) lub obrazkową, a dopiero w drugim etapie – demonstrację słowną. Stosując dwie pierwsze metody zawsze wzmacniamy ją instrukcją słowną. Przez cały czas pracując z dzieckiem autystycznym musimy wsłuchiwać się w informacje zwrotne płynące od niego. Często są one bardzo ciche lub ledwo zauważalne. W nauce komunikowania musimy indywidualnie podejść do każdego dziecka i odnaleźć klucz pozwalający otrzymać informację od dziecka z jego zagadkowego świata, świata budzącego niejednokrotnie sprzeciw społeczny. Musimy dążyć do rozpoznania i zrozumienia zachowań dziecka, jego potrzeb i pragnień. Stymulatorem rozwijającym formy komunikacji będą doznania dające dziecku zadowolenie w wyniku spełnienia sygnalizowanych potrzeb.

Możliwości przezwyciężania objawów autystycznych są większe im młodsze jest dziecko w chwili rozpoczęcia terapii, im mniejsze jest nasilenie i utrwalenie charakterystycznych form zachowania oraz im wyższy jest poziom jego rozwoju umysłowego

Na zakończenie pragnę dodać, że pracując z dzieckiem autystycznym należy pamiętać o następujących zasadach:

· Cokolwiek robimy z dzieckiem – mówimy do niego

· Dostosowujemy wymagania, tempo pracy do jego możliwości,

· Jesteśmy konsekwentni w dążeniach do założonych celów, ale pamiętamy o zachowaniu proporcji między pracą, a relaksem

· Nie doszukujemy się zła w gniewie, agresji i destrukcji dziecka, ale poszukujemy przyczyn takiego stanu

· Szukamy takich metod pracy i sposobów, które pozwolą na rozwój jego indywidualności.

Opracowała mgr Alicja Major - Salwierz

Terapia i wspomaganie psychoruchowego rozwoju dziecka autystycznego

Wstęp

Zaburzenia autystyczne u dzieci od ponad pół wieku intrygują nas tajemniczością i budzą duże kontrowersje obszarów badawczych. Autyzm swoją złożonością obejmuje trzy obszary rozwojowe: zerwanie więzi społecznych, zaburzenia w komunikacji oraz sztywność zachowania. Dzieci dotknięte autyzmem ogromnie cierpią. Źródłem ich cierpienia jest wielki lęk przed kontaktem ze światem zewnętrznym, ucieczka we własny, dla nas niedostępny świat. Dzieci autystyczne jakby pod wpływem magicznego zaklęcia chowają się w swój lęk. Wolą odcinać się do otoczenia, będącego źródłem nieustannych bodźców, których nie potrafią umiejętnie selekcjonować. Jak zatem oswoić ich lęk? Jak "Zdjąć z nich czar?". Jak pomóc dzieciom, które "zaledwie pojawiły się na świecie, a już tak szybko odwróciły się od niego, nie mogąc się w nim znaleźć?(1).

Droga "Wychodzenia z autyzmu" jest długim procesem, w którym porażki przeplatają się z sukcesami i który jest ogromnym wyzwaniem dla rodziców oraz terapeutów dzieci autystycznych. Nagrodą za pełną poświęcenia pracę z dzieckiem autystycznym jest przełamanie jego izolacji społecznej i poprawa jego funkcjonowania w otoczeniu.

Geneza i znaczenie terminu "autyzm"

Autyzm wczesnodziecięcy jest jednym z najbardziej zagadkowych zaburzeń rozwoju psychicznego, który obejmuje wszystkie sfery funkcjonowania dziecka. O autyzmie mówimy wówczas, kiedy pojawią się jego charakterystyczne cechy przed 36 miesiącem życia (zaburzenia interakcji społecznych, zaburzenia w rozwoju umiejętności komunikowania się, ubogi zakres zainteresowań i czynności).

Pierwszy medyczny opis tej choroby powstał w 1943 roku. Jego autorem był amerykański psychiatra Leo Kanner, który nadał jej nazwę od greckiego słowa "autos", czyli "sam". Nazwana przez niego jednostka chorobowa "wczesny autyzm dziecięcy" wywołała wiele nieporozumień. Termin "autyzm" był bowiem terminem znanym w psychiatrii wcześniej. W 1911 roku Bleurer wykorzystał to określenie, odnosząc je do osiowego objawu schizofrenii, polegającego na zamykaniu się we własnym świecie i rozluźnieniu dyscypliny logicznego myślenia. Wykorzystanie tego określenia przez Kannera nasuwało skojarzenia ze schizofrenią, co powodowało, że nowo opisany zespół uznawano za jedną z jej form. A przecież autyzm w rozumieniu Kennerowskim odnosi się do zaburzeń emocjonalnych we wczesnym dzieciństwie. Warto zaznaczyć, że skutki wieloznaczności terminu "autyzm" są widoczne w innych opracowaniach: np. w ujęciu M. Mahler autyzm stanowi fazę rozwoju normalnego; w teorii Piageta uznawany jest za pierwotną fazę rozwoju, cechującą się niezrównoważeniem asymilacji i akomodacji.

W użyciu są także różne wyrażenia przyimkowe, jak: autystyczna relacja, autystyczne obrony, autystyczne zachowanie się, autystyczny świat, myślenie autystyczne, autystyczne życie(2).

Z racji tego, iż termin "autyzm" jest używany w różnych kontekstach, Hanna Jaklewicz uważa, że "ideałem byłoby stworzenie takiej nazwy dla autyzmu wczesnodziecięcego, która eliminowałaby słowo "autyzm"(...), a równocześnie zawierała informacje odnoszące się do genezy objawów charakterystycznych dla tego zespołu"(3).

Diagnoza autyzmu wczesnodziecięcego

Pojęcie autyzmu wczesnodziecięcego zostało wprowadzone do międzynarodowej klasyfikacji chorób WHO (ICD) na początku lat 70-tych. W roku 1981 pojawiła się nowa edycja amerykańskiej klasyfikacji psychologicznej DSM - III, której wersję poprawiono w 1987 roku (DSM III - R). klasyfikacja ta przyjęła się w międzynarodowej literaturze naukowej wielu państw, dlatego iż obowiązująca w owym czasie klasyfikacja WHO była niewystarczająca. Ponieważ autyzm jest schorzeniem tak zagadkowym i ciągle pojawiają się związane z nim pytania - zaczęto opracowywać nowe systemy klasyfikacyjne. W roku 1988 opublikowano Francuską Klasyfikację Zaburzeń Psychicznych Dzieci i Młodzieży (CFTMEA). W roku 1993 ukazało się dziesiąte wydanie Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób WHO (ICD - 10), do którego zbliżył się wydany w 1994 roku DSM - IV. Klasyfikacje te ustosunkowują się następująco do problematyki autyzmu:
DSM - III oraz DSM - IV umiejscawiają to zaburzenie w zakresie całościowych zaburzeń rozwoju, jako zaburzenia pojawiające się zazwyczaj w okresie wczesnego dzieciństwa lub w wieku młodzieńczym;
ICD - 9 oraz CFTMEA umiejscawiają autyzm w kategorii psychoz, do których można dołączyć czynniki współistniejące lub wcześniejsze (czy też wprost etiologiczne);
ICD - 10 umieszcza autyzm w kategorii całościowych zaburzeń rozwoju(4).

Odkąd wzrosło zainteresowanie autyzmem wczesnodziecięcym, próbowano wyróżnić w jego obrębie podtypy. Jedną z prób jest wykaz całościowych zaburzeń rozwoju wg Międzynarodowej Klasyfikacji ICD - 10, a konkretnie pozycja F 84, poświęcona całościowym zaburzeniom rozwoju, występującym jedynie u dzieci. Przedstawia się następująco:
"F 84.0 Autyzm dziecięcy (przejawiający się powyżej 3 roku życia) obejmuje:
- autyzm wieku dziecięcego
- psychozę dziecięcą
- zespół Kannera
F 84.1 Autyzm atypowy (przejawiający się powyżej 3 roku życia) obejmuje:
- atypową psychozę dziecięcą
- upośledzenie umysłowe z cechami autystycznymi
F 84.2 Zespół Retta.
F 84.3 Inne dziecięce zaburzenia dezintegracyjne.
F 84.4 Zaburzenia hiperkinetyczne z towarzyszącym upośledzeniem umysłowym i ruchami stereotypowymi.
F 84.5 Zespół Aspergera obejmuje:
- psychozę autystyczną
- schizodalne zaburzenia dziecięce
F 84.6 Inne całościowe zaburzenia rozwojowe.
F 84.7 Całościowe zaburzenia rozwojowe nieokreślone".

Z uwagi na to, że badania nad autyzmem są nieustannie prowadzone i uzupełniane dodatkowymi informacjami, powstają coraz to nowsze próby klasyfikacji tego zaburzenia; łatwiej na dzień dzisiejszy jest wymienić wspólne cechy podtypów autyzmu aniżeli występujące w nich różnice. Według Charlesa A. Harta(5), owe wspólne cechy podtypów autyzmu:
- "są to zaburzenia na całe życie, upośledzające umiejętności porozumiewania się i życia w społeczeństwie,
- są powodowane przez różnice neurologiczne, obecne najprawdopodobniej we wczesnym życiu płodowym,
- ujawniające się jako wysoce indywidualne reakcje na jeden, kilka lub wszystkie bodźce zmysłowe; u osób autystycznych występuje nierównomierny rozwój w dziedzinach różnych umiejętności, niekiedy bywa to połączenie krańcowego braku zdolności i nadzwyczajnych talentów".

Bazę diagnostyczną stanowią zaś wspólne cechy takie, jak:
- jakościowe zaburzenia komunikacji werbalnej, niewerbalnej oraz wyobraźni,
- jakościowe zaburzenia związków społecznych,
- czynności powtarzające się i niechęć do zmian(6).

Diagnoza autyzmu oparta jest na badaniu lekarskim i psychologicznym. Terapia zaś opracowana przez zespół specjalistów, w skład którego wchodzą: lekarz psychiatra dziecięcy, psycholog, terapeuta, neurolog, logopeda.

O "symptomach autyzmu dziecięcego" pisze A. Wolski [W:] "Światło i cienie. Autyzm" Chrześcijańskie Pismo Osób Niepełnosprawnych i ich Rodzin i Przyjaciół nr 3/33, 2001 r. s.4-13.

Organizacja terapii z dzieckiem autystycznym

Przed rozpoczęciem terapii dziecka autystycznego należy je wprowadzić w pewne struktury organizacyjne. Pedagog Andrzej Wolski(7) wymienia 5 elementów wchodzących w skład strukturyzacji i organizacji środowiska:
- strukturyzacja przestrzeni; sala lub sale winny być zawsze te same, dziecko ma własny stolik, krzesło, półkę, stałe miejsce posiłków;
- stały charakter zajęć i organizacji czasu; wskazane jest umieszczenie dużego formatu zdjęcia twarzy dziecka przy stanowisku pracy oraz za pomocą obrazków lub piktogramów zaznaczone kolejne zajęcia lub czynności;
- z dzieckiem pracują te same osoby; początkowo jedna lub dwie;
- język, którym się posługujemy; jasny, wypowiedzi krótkie, ton jednoznaczny;
- przedmioty, którymi się posługujemy; jednoznaczność przedmiotów i ich przeznaczenia, np. jeśli talerz służy do jedzenia, to nie może być używany do zabaw.

Ponieważ autystycy żyją w stanie głębokiego lęku, należy starać się, by dziecko na początku zaakceptowało obecność terapeuty, "oswoiło" się z nim. Następny krok, to zwrócenie uwagi dziecka, bardzo spokojnie, niezauważalnie, by nie wzbudzić w nim jeszcze większego lęku. Można komunikować się językiem gestów, uśmiechem, ruchem ciała, śpiewem, dotykiem. Należy nieustannie próbować i próbować. Cierpliwość i miłość są sprzymierzeńcami w drodze do celu.

Etapy terapii i edukacji

A. Wolski(8) podkreśla, że dziecko autystyczne to nie problem, lecz osoba, która oczekuje naszej pomocy. Przemyślana pomoc obejmuje kolejne etapy oddziaływań terapeutyczno - edukacyjnych:
I etap - pobudzenie zmysłów; zapewnienie dziecku poczucia bezpieczeństwa poprzez stymulację prawidłowego rozwoju percepcji w obszarze dotyku, słyszenia, smaku i węchu oraz stymulację obniżającą autoagresję;
II etap - integracja sensoryczno - motoryczna; łączenie zmysłów jest procesem. Należy zacząć od pobudzania pojedynczych zmysłów do prawidłowego funkcjonowania;
III etap - poznanie i rozumienie własnego ciała poprzez zajęcia z wychowania fizycznego, ćwiczenia muzyczno-ruchowe, zajęcia na basenie, hipoterapię, elementy terapii W. Sherborne;
IV etap - wypracowanie gotowości do nauki, nauczenie koncentrowania wzroku na wykonywanej czynności i naśladownictwa.. dziecko powinno na nas patrzeć i wysłuchiwać polecenia;
V etap - edukacja elementarna; rozwijanie umiejętności w dziedzinie socjalizacji, samodzielności i samoobsługi, małej motoryki, funkcji poznawczych, komunikowania się(9).

Autor artykułu zaznacza, że nie wszyscy autystycy są w stanie osiągnąć wszystkich pięć etapów. Należy wówczas nauczyć dziecko takich zachowań, które nie będą uciążliwe dla otoczenia i pozwolą mu w miarę normalnie żyć.

Ważnym elementem terapii dziecka z autyzmem jest znalezienie tego typu zajęć, w których samorzutnie nastąpi jego uczestnictwo. Aktywna obserwacja może pomóc w nawiązaniu kontaktu terapeuty z dzieckiem i zrozumieniu go. Pozwoli to na dobranie dla niego odpowiednich form terapii i wspomagania psychoruchowego rozwoju.

Metody terapii i wspomagania z dzieckiem autystycznym

Metody terapii powinny uwzględnić złożoność objawów autyzmu oraz aktualne potrzeby dziecka i jego środowiska, dlatego terapią należy objąć także rodzinę autystyka.

Literatura fachowa podaje wiele metod terapii i nauczania dziecka autystycznego. Lucyna Bobkowicz-Lewartowska(10) podaje następujące formy terapii dziecka z autyzmem:
1. Niedyrektywne formy terapii
2. Terapia "holding"
3. Terapia zaburzeń sensorycznych w autyzmie wczesnodziecięcym
4. Zmodyfikowana forma dobrego startu
5. Metoda ruchu rozwijającego W. Sherborne
6. Terapia behawioralna
7. Model TEACCH jako program kompleksowej pomocy osobom autystycznym

Dzieci autystyczne są grupą oporną na oddziaływanie terapeutyczne ze względu na utrudniony kontakt z otoczeniem. Stąd według terapeutów pierwszy etap to terapia niedyrektywna w formie zabawowej. Założenia opracowała Virginia Axlime. Sformułowała ona 8 głównych zasad pracy z dzieckiem (na podstawie terapii Rogersa):
1. Ustalenie porozumienia, wytworzenie ciepłych, przyjacielskich stosunków z dzieckiem,
2. Całkowita akceptacja dziecka (...),
3. Wytwarzanie atmosfery swobody, zapewnienia możliwości wyrażania swoich uczuć,
4. Rozpoznawanie i odzwierciedlanie uczuć dziecka przez terapeutę,
5. Szanowanie dziecka,
6. Dziecko kieruje przebiegiem spotkań,
7. Terapeuta nie przyśpiesza terapii,
8. Przywiązywanie dużego znaczenia do określonych ograniczeń (...); dziecku nie wolno umyślnie niczego niszczyć, atakować innych osób, terapeucie nie wolno narażać dziecka na niebezpieczeństwo (w ramach akceptacji swobody w jego zachowaniu)(11).

W czasie terapii osoba pracująca z dzieckiem "podąża za nim", przyjmuje jego zabawy, włącza się w nie, naśladuje, itp. Nadrzędnym zadaniem jest nawiązanie kontaktu, który możliwy jest, gdy dziecko czuje się akceptowane i bezpieczne. "(...) terapeuta uczy się od dziecka, cały proces oparty jest na równoprawności i nie ma nic wspólnego z jednokierunkowym przekazywaniem określonych umiejętności jak to się dzieje w technice modyfikowania zachowań"(12).

Często stosowaną terapią jest "holding" (ang. przytulanie, trzymanie), którą mogą prowadzić rodzice dziecka. Założenia jej wywodzą się z koncepcji etiologicznych w psychiatrii. Celem tej metody jest budowanie lub przywrócenie więzi emocjonalnej pomiędzy matką a dzieckiem poprzez wymuszanie bliskiego kontaktu fizycznego. Podstawowe założenia metody wymuszonego kontaktu opracowała dr Marta Welch w Motchering Center Greenwich w USA. Metoda polega na przytulaniu dziecka nawet wbrew jego woli, często przy oporze.

Terapię zaburzeń sensorycznych należy traktować głównie jako terapię podstawową, która przygotowuje dziecko w uczeniu się i pomaga złagodzić określone zaburzenia w przetwarzaniu danych percepcyjnych. Terapię tę należy wkomponować w całościową koncepcję pomocy dzieciom autystycznym. Celem tej terapii jest oddziaływanie na zaburzone sfery, a nie edukacja dziecka. Dziecko musi być "samo swoim terapeutą" - aktywne, wybierające to co mu sprawia przyjemność lub czego potrzebuje.. terapeuta jest narzędziem w rękach dziecka, wcześniej musi na sobie wszystkiego doświadczyć, następnie na dziecku poćwiczyć naciąganie, uciskanie, siłę uderzeń bodźca, pamiętając o tym, że tylko przyjemne bodźce zostaną zintegrowane przez układ nerwowy. Techniki stosowane w tej terapii hamują lub pobudzają nadwrażliwość lub niedowrażliwość dziecka. L. Bobkowicz-Lewartowska zwraca uwagę na duże korzyści płynące z kontaktu dziecka z koniem. Hipoterapia dostarcza dziecku z autyzmem nie tylko wielu przyjemnych wrażeń, ale znacząco korzystnie wpływa na układ dotykowy narządu przedsionkowego, w zaburzeniach integracji sensorycznej, jak lateralizacja, planowanie ruchu, postrzeganie kształtu i przestrzeni.

W metodzie dobrego startu, którą opracował prof. M. Bogdanowicz pod koniec lat sześćdziesiątych, głównym celem jest usprawnianie i harmonizowanie współdziałania motoryki i psychiki poprzez korektę i kompensację zaburzonych funkcji. Usprawniane są funkcje słuchowe, wzrokowe, dotykowo-kinestetyczno-ruchowe oraz wzrasta ich integracja. Autystyk buduje poczucie tożsamości poprzez poznawanie części własnego ciała oraz imienia. W czasie ćwiczeń ruchowych można wykorzystać ćwiczenia z metody W. Sherborne.

Metoda ruchu rozwijającego została opracowana przez fizjoterapeutkę Weronikę Sherborne w Wielkiej Brytanii. Głównym założeniem metody ruchu rozwijającego jest posługiwanie się ruchem jako narzędziem we wspomaganiu rozwoju psychoruchowego i w terapii zaburzeń rozwoju. W. Sherborne wyróżniła następujące grupy ćwiczeń, wspomagające rozwój dziecka:
- ćwiczenia prowadzące do poznania własnego ciała, np. czołganie, wykonywanie różnych ruchów podczas leżenia, siedzenie,
- ćwiczenia pomagające zdobyć pewność siebie i poczucie bezpieczeństwa w kontakcie z innymi osobami, np. "tunel" - dziecko przechodzi pod tunelem, który tworzą inne osoby,
- ćwiczenia ułatwiające nawiązywanie kontaktu i współpracy z partnerem i grupą, np. przeciąganie, kołysanie się z partnerem, dziecko zwija się w kłębek, a współćwiczący stara się rozwiązać "paczkę",
- ćwiczenia twórcze.

Metoda W. Sherborne została opracowana z myślą o dzieciach upośledzonych w stopniu głębszym.

Terapia behawioralna oparta jest na warunkowaniu sprawczym, którego opisu dokonał B.S. Skinner. Elementy terapii behawioralnej obejmują:
- trening podstawowy; nauka koncentrowania uwagi na drugiej osobie, uczenie i imitowanie ruchów i dźwięków
- pracę nad trudnymi zachowaniami; agresją, autoagresją, autostymulacją;
- powodowanie zmian w zachowaniu poprzez manipulowanie konsekwencjami tych zachowań; stosowanie wzmocnień dodatkowych: konkretnych i społecznych, np. kiedy dziecko pobrudzi podłogę, musi ją sprzątnąć i umyć coś dodatkowego;
- rejestrację zachowań; nauka witania się, budowanie umiejętności komunikacyjnych.

Najlepsze wyniki pracy metodami behawioralnymi uzyskiwane są wówczas, kiedy dziecko jest małe (około 3,5 lat), a czas terapii wynosi 40 godzin tygodniowo.

Za program kompleksowej pomocy osobom autystycznym uważany jest model TEACCH, czyli program Terapii i Edukacji Dzieci Autystycznych oraz dzieci z Zaburzeniami w Komunikacji. Zapoczątkowany został prze...