1.           Bezrobocie jako zjawisko społeczne.

Jednym z najbardziej newralgicznych problemów światowych u schyłku XX wieku

jest bezrobocie. Wywołuje ono określone obciążenia dla budżetu państwa, obniża standard życiowy bezrobotnych oraz przynosi negatywne skutki pozaekonomiczne. Bezrobocie jest problemem nie tylko indywidualnego bezrobotnego i jego rodziny ale także poważnym problemem społecznym i ekonomicznym. Z plagą bezrobocia starają uporać się wszystkie społeczeństwa, a szczególnie te, w których występuje ono w szerszych rozmiarach. Nigdzie jednak nie udało się wypracować skutecznej koncepcji rozwiązywania tego problemu.

Sformułowanie jednoznacznej a zarazem uniwersalnej definicji bezrobocia, opartej na jednoznacznych i obiektywnych kryteriach jest, trudne. Złożony i wieloaspektowy charakter tego zjawiska sprawia, że  inne kryteria wyznaczające treść definicji interesują ekonomistę,  prawnika, inne zaś socjologa czy psychologa.

Bezrobocie to zjawisko polegające na tym, że pewna liczba pracowników zdolnych do pracy oraz gotowych do jej podjęcia nie znajduje zatrudnienia. Najogólniej mówiąc, bezrobocie oznacza brak równowagi między  podażą a  popytem rynku pracy. Brak ten wyraża nadwyżka realnych zasobów pracy (sprecyzowana co do miejsca i czasu) nad efektywnym popytem na pracę. Wielkość bezrobocia zależy od aktywności zawodowej         i liczby ludności w wieku produkcyjnym oraz od liczby pracujących (w tym zwłaszcza

zatrudnionych). /15/

W licznych publikacjach traktujących o bezrobociu w Polsce od 1989 roku poświęcono wiele uwagi analizie i ocenie przyczyn zjawiska. Było ono przedstawiane jako splot czynników demograficznych, ekonomicznych i społeczno – prawnych, z których jedne miały swoje podłoże w przeszłości, inne wynikały zaś z bieżącej polityki społeczno – ekonomicznej.

Głównym źródłem bezrobocia była głęboka recesja gospodarcza, którą zapoczątkował kryzys z lat 1978 – 1982 i brak wyraźnych symptomów ożywienia gospodarczego  w latach następnych.  Tworzone w tych warunkach podstawy funkcjonowania mechanizmów rynkowych jak: liberalizacja gospodarki (głównie cen i handlu zagranicznego), częściowe zaniechanie ingerencji państwa w sferę zatrudnienia i płac podmiotów gospodarczych (przy zachowaniu ograniczeń płacowych poprzez opodatkowanie ponadnormatywnych wypłat wynagrodzeń w zakładach pracy) oraz dążenie do zmiany struktury własności

poprzez prywatyzację państwowego sektora w miastach i  na wsi pogłębiły trudną sytuację na rynku pracy. /18/

Bezpośrednim skutkiem tych zdarzeń i decyzji ekonomicznych był gwałtowny spadek popytu na pracę w latach 1990 – 1993 a w konsekwencji ogromny spadek liczby

pracujących w gospodarce narodowej.

Pracujący w Polsce w latach 1989-1999 według sektorów własności.

Źródło:    Rocznik Statystyczny  Pracy 1995.

  Rocznik Statystyczny  Pracy 1997.

  Dane US, Olsztyn, 1999

W  analizowanym okresie decydującą rolę w kreowaniu popytu na pracę odegrał sektor prywatny /18/, o czym świadczy przyrost liczby pracujących w tym sektorze          (o 1 962 tys. osób w latach 1990-1996 ). Rozwój ten nie zniwelował jednakże strat  powstałych w tym okresie  w sektorze publicznym. Powodem niedostatecznej dynamiki wzrostu popytu na pracę  w sektorze prywatnym były m.in. nadmierny fiskalizm państwa w latach 1990-1993 i spowolnienie procesu prywatyzacji państwowego sektora gospodarki w latach 1994-1997.                

Jednocześnie od początku lat dziewięćdziesiątych notowany wzrost liczby ludności w wieku produkcyjnym (18-59/64 lata) wpływał na stopniowe zwiększanie się podaży zasobów siły roboczej, przyczyniając się częściowo do wzrostu bezrobocia.

Ludność w wieku produkcyjnym w Polsce w latach 1990-1999.

Źródło:    Rocznik Statystyczny  Pracy 1995.

  Rocznik Statystyczny  Pracy 1997.

  Rocznik Statystyczny Województw 2000.

  Obliczenia własne

Według najnowszej prognozy demograficznej, przyrost ludności w wieku produkcyjnym wyniesie: 1 154,6 tys. w latach 2001 – 2005 i 257 tys. w latach 2006 – 2010. /20/

              Oznacza to, że na przełomie stuleci najsilniej na rynek pracy oddziaływać będzie przyrost zasobów pracy, który w latach 1996 – 2010 wyniesie prawie 2,1  mln.  W okresie 2011-2030 następować będzie spadek zasobów pracy: o 880 tys. w latach 2011 – 2015;      1 202,3 tys. w latach 2016 – 2020 i o 1 059 w latach 2021-2030.  

Z punktu widzenia kształtowania się podaży zasobów siły roboczej istotne znaczenie ma struktura wieku ludności produkcyjnej. /18/ Pod tym względem wystąpią niekorzystne zmiany polegającej na niewielkim przyroście liczby ludności w wieku 18-44 lata  

i znacznym przyroście w starszej grupie wieku produkcyjnego (45-59/64 lat).

Wśród czynników społeczno-prawnych, które przyczyniły się do wzrostu bezrobocia w pierwszym okresie transformacji istotną rolę odegrały podjęte w końcu 1989 roku dwa akty prawne, a mianowicie ustawa o szczególnym trybie zwalniania pracowników      z przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz ustawa o zatrudnieniu.

Wprowadzona  z początkiem 1990 roku ustawa o szczególnym trybie zwalniania pracowników z przyczyn dotyczących zakładu pracy umożliwiając redukcję zatrudnienia w trybie zwolnień grupowych, stała się czynnikiem generującym dynamiczny przyrost bezrobocia w latach 1990-1992 /18/. Odsetek osób zwolnionych grupowo w 1990 r. wzrósł z 4,3%  w styczniu do 16,3 w grudniu. Dalszy wzrost zwolnień zaobserwowano w latach następnych do 23,1% w końcu 1991 r. i 24,1% w końcu 1992. W kolejnych latach odsetek bezrobotnych zwolnionych grupowo systematycznie malał. Mimo korzystnych zmian       w tym względzie, proces zwolnień grupowych nadal trwa, a skala zjawiska ma tendencje wzrostowe.

Do gwałtownego wzrostu bezrobocia rejestrowanego w istotny sposób przyczyniła się ustawa o zatrudnieniu którą zamiast aktywnych metod przeciwdziałania zjawisku zdominowały postanowienia osłonowo-socjalne. /18/ Finansowane  z utworzonego na mocy ustawy Funduszu Pracy świadczenia obejmowały m.in. zasiłek dla bezrobotnych. Zgodnie z ustawą, uprawnionym do zasiłku był każdy bezrobotny zarejestrowany w rejonowym urzędzie pracy, zdolny i gotowy do podjęcia pracy, który nie mógł otrzymać odpowiedniej oferty pracy. W praktyce zasiłki wypłacano wszystkim bezrobotnym, niezależnie od powodów dla których zarejestrowali się jako poszukujący pracy. Wśród zasiłkobiorców  były zarówno osoby, które straciły pracę, jak i osoby dotychczas bierne zawodowo – w tym absolwenci i osoby będące w wieku emerytalnym.

Nowelizacja ustawy -  w lipcu 1990 roku wpłynęły na zahamowanie wzrostu

bezrobocia, a kolejne ustawy i ich nowelizacje zaostrzały kryteria przyznawania zasiłku, preferując aktywne formy przeciwdziałania bezrobociu. /18/ Regulacje prawne odegrały ważną rolę w kształtowaniu się poziomu bezrobocia. Im bardziej restrykcyjna była ustawa, tym mniej osób korzystało z urzędów pracy nie mając możliwości uzyskania zasiłku.

Jednak o spadku bezrobocia zadecydowały nie tylko zaostrzone kryteria rejestracji

bezrobotnych w urzędach pracy ale także notowany od 1993 roku wzrost gospodarczy, stymulujący wzrost popytu na pracę oraz większa skuteczność stosowanych metod przeciwdziałania zjawisku, a także częściowa dezaktywacja ludności spowodowana wydłużeniem się czasu edukacji młodzieży  (wymuszonej częściowo trudną sytuacją

na rynku pracy) i przechodzeniem na emerytury osób osiągających wiek emerytalny.

      Reasumując, bezrobocie jest złożonym i dynamicznym zjawiskiem gospodarki rynkowej, generowanym przez wiele czynników o różnym stopniu trwałości działania.

Z punktu widzenia przyczyn, zasięgu, charakteru i cech struktury zjawiska w piśmiennictwie przedmiotu wyodrębnia się różne rodzaje, formy  bezrobocia. Zasadniczo wyróżnia się  dwie główne formy bezrobocia : jawne i utajone /18/.

Bezrobocie jawne – ustalane na podstawie ewidencji urzędów pracy (określane jako bezrobocie rejestrowane) lub ustalane na podstawie badania aktywności ekonomicznej ludności BAEL (określane jako bezrobocie rzeczywiste). Skalę bezrobocia jawnego kształtują aktualne regulacje prawne, określające kryteria rejestrowania osób poszukujących pracy i uprawnień do zasiłku dla bezrobotnych.

W myśl przepisów obowiązujących w urzędach pracy, bezrobotny to osoba nie zatrudniona i nie wykonująca innej pracy zarobkowej, zdolna i gotowa do  podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującego w danym zawodzie lub służbie, nie ucząca się w szkole w systemie dziennym oraz zarejestrowana we właściwym dla miejsca zamieszkania (stałego lub czasowego) powiatowym urzędzie pracy. Zgodnie z Ustawą

o zatrudnieniu i przeciwdziałania bezrobociu z dn. 14.12.1994 r., wraz z późniejszymi zmianami, osoby zakwalifikowane jako bezrobotne muszą spełniać określone warunki m.in. musza być w  wieku produkcyjnym (z wyjątkiem młodocianych absolwentów), nie mogą otrzymywać świadczeń wynikających z ubezpieczenia (emerytury renty inwalidzkie, zasiłki chorobowe itp.) nie mogą być właścicielami gospodarstwa rolnego o określonym          dochodzie, prowadzić innej działalności gospodarczej, ani też pobierać na podstawie przepisów o pomocy społecznej, zasiłku stałego, ...