Maria Przetacznik-Gierowska Ziemowit Włodarski
PSYCHOLOGIA WYCHOWAWCZA
Wydanie szóste rozszerzone i zmienione.
Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 1994.
Okładkę i strony tytułowe projektował Roman KirylenkoRedaktor Danuta SulewskdRedaktor techniczny Stanisława Rzepkowska.
Tytuł dotowany przez Ministra Edukacji Narodowej.
list.
Uopyright@by Wydawnictwo Naukowe PWN Sp.z o o.
Warszawa 1994.
ISBN 83-01-11331-6.
Część druga.
Psychologia wychowania
Rozdział 23.
RÓŻNE KONCEPCJE WYCHOWANIA.
Wprowadzenie Wychowanie w systemie nauk pedagogicznych Wielość koncepcji i definicji-Wychowanie a nauczanie i kształcenie-Pojęcie wychowania Wychowanie jako przedmiot analizy psychologicznej Działalność wychowawcza-Proces wychowania-Środowisko wychowawcze-Zmienność celów w różnych okresach życia Wychowanie a kształtowanie osobowości Zakres i granice oddziaływań-Wychowanie jako jeden z wyznaczników rozwoju osobowości e Zależność od różnic indywidualnych-Rola wychowania w rozwoju osobowości Twórcze aspekty wychowania Wychowanie konstruktywne a wychowanie masowe-Stymulowanie aktywności twórczej e Ukierunkowanie działania na kreatywne zadania osobiste i społeczne e Wychowanie przez sztukę Podsumowanie Pytania sprawdzające Zadania.
Wprowadzenie.
Termin, wychowanie"jest używany zarówno w języku naukowym, jak i w języku potocznym.
Potoczne pojęcie wychowania ma wiele znaczeń subiektywnych, zależnych od tego, kto posługuje się tym słowem i w jakiej sytuacji je stosuje.
Wychowanie jest ponadto przedmiotem badań i rozważań w naukach humanistycznych, przede wszystkim w pedagogice, lecz także w historii, psychologii, socjologii, filozofii i in.
Zaznacza się to często w nazwie subdyscyplmy, mieszczącej się w obrębie dyscypliny podstawowej-np.historia wychowania, psychologia wychowawcza, socjologia wychowania lecz związanej także z systemem nauk pedagogicznych.
W tym rozdziale, rozpoczynającym drugą część podręcznika, poświęconą psychologicznej problematyce wychowania, zestawimy niektóre współczesne S.
Skorupka tSlowmk frazeologiczny żęzyka polskiego t.
U 1968, s.639-640)wyróżnił 17 różnych kontekstów słowa, wychowanie"i 5 kontekstów czasownika, wychowywać': 1)jak(np.starannie, surowo), 2)kogo-na czym(np.na wzorach klasycznych), 3)kogo-w czym(np.w poszanowaniu dla starszych), 4)kogo na kogo(np.na dobrego obywatela), 5)na ludzi(w sensie ogólnym: , pokierować właściwie czyimś wychowaniem').
koncepcje pedagogiczne i psychologiczne.
Ukażemy ponadto wybrane aspekty procesów i zjawisk wychowawczych, które są-czy też mogą stać się w przyszłości-przedmiotem dociekań psychologów.
Wychowanie w systemie nauk pedagogicznych.
Wychowanie a nauczanie i kształcenie.
Wychowanie stanowi jedno z podstawowych pojęć w naukach pedagogicznych.
Pojęcia o analogicznym, choć nie takim samym zakresie, to nauczanie Bwwwwe czy kształcenie, jakkolwiek temu ostatniemu nadaje się czasami znaczenie ć?g?
'Ę'szersze, podobne do tego, w jakim występuje ono w potocznych kontekstach: kształcenie umysłu i serca, ciała i ducha itp.
Kształcenie występuje wówczas jako pojęcie nadrzędne w stosunku do wychowania i nauczania.
Również wychowanie spełnia w niektórych koncepcjach pedagogicznych podobną nadrzędną rolę.
Ma ono wówczas znaczenie szersze, obejmujące, całokształt oddziaływania"wychowawców i środowiska wychowawczego na jednostkę lub grupę(por.np.
Wołoszyn, l 962), w odróżnieniu od jego węższego znaczenia, które dotyczy przede wszystkim oddziaływania na osobowość człowieka(por.np.
Muszyński, 19851.
Pojęcie wychowania w pedagogice.
Różnorodność koncepcji wychowania w pedagogice nie sprowadza się do szerokości zakresu tego pojęcia: ważniejsze wydają się jakościowe składniki teorii wychowania, wyznaczające charakterystyczne cechy przypisywane wychowaniu.
Nie wchodząc w szczegóły ani w historyczne uwarunkowania i oceny tych teorii zwrócimy uwagę jedynie na pewne-niekiedy alternatywne sposoby rozumienia wychowania w pedagogice, zwłaszcza na te, które są istotne dla psychologii wychowawczej.
Wychowanie jako oddziaływanie na rozwój dzieci i młodzieży przeciwstawia się wychowaniu permanentnemu v, ustawicznemu, jakie zachodzi w ciągu całego życia człowieka.
Wychowanie naturalne poprzez udział jednostki w różnych formach życia społecznego w jej naturalnym środowisku, np.w rodzinie lub grupie rówieśniczej, przeciwstawia się wychowaniu instytucjonalnemu, np.w przedszkolu, szkole czy w rozmaitych placówkach opiekuńczych, które w zależności od swoich zadań urzeczywistniają określone programy wychowawcze.
Te dwa rodzaje wychowania często wzajemnie się uzupełniają.
Dołącza się do nich tzw.wychowanie masowe za pomocą środków masowego przekazu, takich jak radio, prasa czy telewizja, dostarczających nie tylko informacji, lecz i wzorców postępowania.
Wychowaniu teleologicznemu, realizującemu w praktyce z góry założone i wytyczone cele ideologiczne(np.kształtowanie określonego poglądu na świat służące tworzeniu i/lub umacnianiu ustroju społeczno-politycznego), można przeciwstawić wychowanie aksjologiczne, wywodzące się z systemu wartości i oparte na analizie współczesnych systemów filozoficznych.
Analizę krytyczną koncepcji wychowania socjalistycznego i próby stworzenia pedagogiki działającej na zasadzie odmiennego niż dotąd paradygmatu można znaleźć min.w pracy zbiorowej pod redakcją 2.
Kwiecińskiego i 1.
Witkowskiego Ku pedagogii pogrmiczd(1990).
Wychowanie instrumentalne, polegające na, urabianiu"wychowanka, który staje się wówczas przedmiotem manipulacji pedagogicznych, pozostaje w sprzeczności z wychowaniem podmiotowym, opartym na stymulowaniu własnej aktywności jednostki, w sposób pośredni wyzwalający zachowania i działania twórcze.
Te alternatywy można by mnożyć, nie zamierzamy jednak ukazać całokształtu problemów nurtujących współczesną pedagogikę, lecz raczej pragniemy przedstawić niektóre typowe dla niej kontrowersje.
Psychologia wychowania może przyczynić się zarówno do ich głębszej analizy, jak i do ich rozwiązania.
Wychowanie jako przedmiot analizy psychologicznej.
Psychologia wychowawcza korzysta z dorobku nauk pedagogicznych i dyscyplin z nimi powiązanych.
Wiedza o wychowaniu uzyskana w wyniku badań prowadzonych przez pedagogów, socjologów i historyków wychowania dostarcza psychologom zbioru faktów i uogólnień dotyczących różnorodnych składników rzeczywistości wychowawczej.
Psychologia wychowawcza ze swoistymijej funkcjami w systemie nauk psychologicznych bada jednak wychowanie oraz nauczanie w odmienny sposób, realizuje odrębne zadania teoretyczne i badawcze, na co zwrócono uwagę we wstępnej części podręcznika.
Działalność wychowawcza.
Psychologiczna analiza wychowania dotyczy wielu jego aspektów.
Dla psychologa zajmującego się wychowaniem od strony teoretycznej podstawowym zadaniem jest analiza struktury i funkcji wychowania w odniesieniu do całokształtu aktywności człowieka i kolejnych faz jego rozwoju psychicznego w ciągu całego życia, a nie tylko w stadium dzieciństwa i młodości.
Wychowanie samo w sobie stanowi specyficzną dziedzinę czy sferę aktywności jednostki.
Działalność tę podejmuje się albo samorzutnie, bez specjalnego przygotowania w pewnym okresie życia(np.rodzice wobec dzieci, przełożony wobec pracowników), albo też uprawia się ją zawodowo po zdobyciu odpowiedniego wykształcenia(np.nauczyciel wobec uczniów, wychowawca wobec podopiecznych, pensjonariuszy, dzieci czy młodocianych w placówce opiekuńczej, leczniczej lub penitencjarnej).
Proces wychowania.
Przedmiotem analizy psychologicznej jest również proces wychowania, jego cele, warunki i przebieg, efekty i wyniki, mechanizmy i prawidłowości.
Tradycje polskiej psychologii wychowawczej, traktowanej jako odrębna dyscyplina psychologiczna, nie zaś jako, psychologia dla nauczycieli"świadczą o nadawaniu szczególnego znaczenia procesualnym aspektom wychowania, a zwłaszcza jego celom i mechanizmom(Baley, 1938, 1959: Gurycka, l 979).
oraz w Biuletynie Oddziału Poznańskiego Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego.
Problemy Rozwoju Edukacji", wydawanym od 1990 r.(zwłaszcza w zamieszczonych tam materiałach z sympozjum: Filozofować w kontekście edukacji).
Por.także: Konarzewski, 1988: Gnitecki, 1991: Rutkowiak(red), 1992.
Środowisko wychowawcze.
W psychologii wychowania nie pomija się również analizy środowiska śwuowew wychowawczego, a ściślej mówiąc-charakterystyki specyficznych cech 898898688 jyzjąątryeh ąrodowisk które oddziałują wychowawczo na jelnos(tę 84@6 przedszkola, szkoły, grupy rówieśniczej, zakładu pracy itp.
Nie brak jednak w polskiej psychologii wychowawczej koncepcji łączących kilka aspektów wychowania, np.aspekt czynnościowy, procesualny i środowiskowy.
Podkreśla się wówczas, że wychowawca współdziałając z wychowankiem w określonym środowisku zmierza do doskonalenia(czy też optymalizacji)aktywności jednostki oraz do zmian osobowości stanowiącej podmiotowy warunek jej działania(por.
Gerstmann, l 982).
Uwydatnia się też rolę doświadczenia indywidualnego w procesie wychowania(Włodarski, 1983: Gołąb, l 985).
Do rozmaitych składników tych koncepcji będziemy nawiązywać w następnych rozdziałach.
Zakres I gTUllCC oddziaływań.
Wychowanie.
pa twej teoretyczne i empiryczne dotyczące czynników oraz mechanizmów rozwoju.
*898888+98 ąęjhęwęgei sądzimy bowiem, że oddziaływania wychowawcze można óaŻaĆ.
ąwaa: zwówno za jedne z ważnych wyznaczników kształtowania osobowości, jak i.
TOZWO)li.
Wychowanie a kształtowanie osobowości.
Zakres i granice oddziaływań.
Wychowanie jako jeden z wyznaczników rozwoju osobowości.
Nasuwa się przede wszystkim pytanie o zakres i granice oddziaływań wychowawczych na osobowość.
...
dorcia732