17. Hume - an enquiry concerning human understanding.doc

HISTORIA FILOZOFII NOWOŻYTNEJ

David Hume – „Badania dotyczące rozumu ludzkiego”

metoda przedsięwzięcia kartograficznego

Hume prowadził badania nad ludzką naturą – miały one obejmować logikę (utożsamioną z epistemologią), etykę, estetykę, politykę. Filozofia ta została w odniesieniu do swojego teoriopoznawczego składnika nazwana „geografią umysłu”. Posługiwała się metodą eksperymentalną, jako jedyną stosowną do badania natury człowieka ze szczególnym uwzględnieniem jego aparatury poznawczej. Jednakże kartograficzną rekonstrukcję należy zacząć od atomowych jednostek poznawczych – impresji i idei.

impresje i idee jako percepcje umysłu

Wszelkie percepcje (a więc wszystko to, co może być obecne dla umysłu) dzielą się na impresje i idee. Impresje są percepcjami silniejszymi i żywszymi, zaliczają się do nich doznania zmysłowe, uczucia i emocje, jak zjawiają się po raz pierwszy w naszej duszy. Idee, czyli myśli, są mglistymi obrazami impresji, ich kopiami, a nawet skutkami. Od sytuacji tej istnieje wyjątek: gdy dysponujemy paletą odcieni jednego koloru, uporządkowanych od najjaśniejszego do najciemniejszego, i brakuje nam spośród nich tylko jednego, który jeszcze nigdy nie był przedmiotem naszego wzroku, z łatwością będziemy w stanie utworzyć sobie jego brakującą ideę.

Dalej, dzieli Hume percepcje (impresje i idee) na proste i złożone. Percepcje proste nie dopuszczają żadnego rozdzielania na części, w przeciwieństwie do percepcji złożonych. Idee proste są zawsze kopiami poprzedzających je impresji prostych, ale idee złożone nie muszą być kopiami żadnych impresji złożonych. Zasadniczo genetyczne pierwszeństwo mają impresje, ale tyczy się to tylko doznań zmysłowych (impresji zewnętrznych). Impresje refleksyjne (wewnętrzne) mogą być powodowane przedmiotami naszego myślenia. W każdym razie, wszystkie idee proste pochodzą pośrednio bądź bezpośrednio od odpowiednich impresji.

Impresje zmysłowe powstają z nieznanych przyczyn, impresje refleksyjne pojawiają się w związku z tym, że przedmiotem umysłu staje się określona idea, powiązana z odczuciami przyjemności bądź przykrości. Idee, z kolei, mogą pochodzić z pamięci bądź z wyobraźni. Ideom pamięci przysługuje wysoki stopień żywości, w konsekwencji są czymś pomiędzy impresjami a ideami. Idee wyobraźni (dowolne bądź rozumowe) całkowicie tracą swoją żywość. Głównym zadaniem pamięci jest nie tylko zachowywanie prostych idei, ale także ich porządku i układu. Wyobraźnia, natomiast, swobodnie transportuje i zmienia swoje idee.

podwładze wyobraźni: zmysłowość, pamięć, rozum

Znajomość atomowych jednostek poznawczych pozwala Hume’owi na dokonanie rekonstrukcji władz poznawczych. Ich poznanie może się odbywać tylko dzięki jakiejś przyrodzonej formie intuicji, czyli mieć charakter bezpośredni.

Badania Hume’a pozwalają na wyodrębnienie zmysłowości – zdolności do odczuwania doznań, oraz trzech podstawowych władz ludzkiego umysłu: wyobraźni, pamięci i rozumu. Ich wzajemne relacje w dużej mierze pozostają nieznane.

Droga rzeczy do umysłu człowieka zaczyna się wraz ze zmysłowością. Pamięć, z kolei, jest władzą, dzięki której idee pojawiają się w świadomości, zachowując w znacznym stopniu swoją pierwotną żywość, porządek i układ. Podstawową władzą ludzkiego umysłu jest dla Hume’a wyobraźnia, w której znajdują się zasady, będące podstawami wszelkich naszych myśli i działań. Jej potęga polega na swobodnym dysponowaniu ideami. Wspomniane już dowolne idee wyobraźni są dowolnymi, kreowanymi przez twórczą moc człowieka, fantazjami, natomiast rozumowe idee wyobraźni obejmują przedmioty nauk demonstratywnych (arytmetyka, algebra) oraz fakty. Dlatego wyobraźnię uznać należy za najważniejszą z władz ludzkiej natury, to ona kieruje rozumem i rządzi naszym życiem codziennym.

przesłanki wiedzy

Rozumowanie polega na porównywaniu rzeczy i wykrywaniu stosunków pomiędzy nimi. Hume wymienia wszystkie rodzaje relacji: podobieństwo, tożsamość, stosunek czasoprzestrzenny, wielkość i liczba, stopnie jakości, przeciwieństwo i przyczynowość. Te pojęcia służą Hume’owi do podjęcia kluczowego zagadnienia wiedzy i podziału rozumowań na stosunki pomiędzy ideami i fakty.

Siedem stosunków podzielił Hume na dwie grupy. Do pierwszej zaliczył: podobieństwo, przeciwieństwo, stopnie jakości oraz stosunki ilościowe i liczbowe. Jest to grupa relacji zależnych tylko od idei, pozostających niezmiennymi tak długo, jak nie zmieniają się idee, a więc mogących być przedmiotem wiedzy i pewności. Twierdzenia wywiedzione z tych stosunków mają status prawd analitycznych.

Widać więc, że wiedza ma źródło nie na zewnątrz nas, ale w poznawczej aktywności i konstrukcji naszego umysłu i, jako taka, nie dotyczy świata, w którym żyjemy. Wiedzę o świecie zdobywamy dzięki impresjom, które narzucają się naszemu aparatowi poznawczemu. Wiedzę o faktach formułujemy za pomocą relacji: tożsamości, położenia czasoprzestrzennego i przyczynowości. Nie ma tu mowy o żadnej stałej relacji pomiędzy ideami. Wszystkie rozumowania dotyczące faktów odsyłają nas do pojęć przyczyny i skutku.

Naturalnym skutkiem przyczyny, jaką jest rozum, jest prawda. Jednakże skutkiem wtargnięcia innych przyczyn i niestałości sił duchowych często prawda nie może zrealizować się w pełni. Dlatego wszelka wiedza znajduje się jedynie na poziomie prawdopodobieństwa.

analiza przyczynowości; nawyk i przeświadczenie: biologizacja teorii poznania

Podstawową różnicą pomiędzy wiedzą demonstratywną i faktualną jest założenie, że nie da się pomyśleć zaprzeczenia w obrębie tej pierwszej. Wszystkim naszym sądom dotyczącym faktów, natomiast, da się zaprzeczyć.

Wiedzę o faktach czerpiemy z doświadczenia lub dzięki rzutowaniu zasady przyczynowości na rzeczy, które w naszym doświadczeniu się nie pojawiły. Analiza przyczynowości pozwoli więc zrozumieć naturę wszystkich naszych sądów przekraczających bezpośrednie doświadczenie. Nasza wiedza o faktach ma charakter empiryczny, więc i źródła zasady przyczynowości szukać należy w doświadczeniu. Jednakże okazuje się, że identyfikacja tej konkretnej impresji jest niemożliwa, a badania odsyłają nas do relacji styczności i następstwa, które są niewystarczające, by wyjaśnić istotę przyczynowości. Hume zastanawia się więc, dlaczego zakładamy, że między rzeczami zachodzą stosunki przyczynowo-skutkowe. Przyczynowość okazuje się być przyrodzoną własnością ludzkiego umysłu, manifestującą się w zasadzie kojarzenia idei. Po zobserwowaniu powtarzającego się związku dwóch przedmiotów, nawyk popycha o oczekiwania go w przyszłości. Do przeświadczenia, że będzie się powtarzał.

Przeświadczenie jest u Hume’a żywą ideą, odnoszącą się do impresji, z nim skojarzonej. Jest zasadą rzeczywistości i zasadą wiedzy – umożliwia wiedzę, którą rozum zarazem tworzy i stara się zniweczyć. Wiedza ta, choć osłabiona, wystarcza do celów praktycznych.